اصغر شهبازی

مقوله فعل مرکب در زبان فارسی، از دیرباز تاکنون مورد توجه دستورنویسان و زبان شناسان بوده و اغلب این پژوهشگران درباره اش بحث کرده و کوشیده اند تا ملاک های مناسبی برای شناخت آن از فعل ساده ارائه دهند. از آن جا که با همه این تلاش ها، مقوله فعل مرکب همچنان از مباحث مبهم دستور زبان فارسی به نظرمی رسد، نگارنده کوشیده است تا در این مقاله، با تکیه بر اصول دستور توصیفی و ساختگرایی و با مروری بر مطالعات صورت گرفته (سنتی و جدید)، مجدداً این موضوع را مورد بررسی قراردهد. شواهد مورد نیاز برای این پژوهش از کتاب های درسی و دانشگاهی زبان فارسی معیار امروز (گونه نوشتاری) استخراج شده اند و افعال مرکب به دست آمده از حجم نمونه (هزار صفحه)، طبقه بندی و توصیف شده اند. از این جامعه آماری، قریب به هزار و دویست و سی فعل به دست آمده که از این تعداد، دویست و پنجاه و سه فعل، مرکب است. این افعال بر اساس دو فرایند ترکیب و انضمام بررسی و تفکیک شده اند. در فرایند ترکیب، بیشترین بسامد از آنِ اسم و همکرد «کردن» است. همچنین در این مقاله، نشان داده شده است که در زبان فارسی به دلیل ساختار ترکیبی زبان، گویشوران به سمت افعال ترکیبی، به جای افعال ساده، گرایش بیشتری دارند؛ به این معنی که در زبان فارسی به جای استفاده از صورت ساده افعال، مانند سرخیدن، طلبیدن و... صورت های مرکب سرخ شدن و طلب کردن استعمال می شود و در این افعال، عنصر فعلی دقیقاً معادل با یک علامت مصدری (یدن) است. بنابراین، وجود فعل مرکب در زبان فارسی انکارناپذیر است. در این مقاله، همچنین برای شناخت افعال مرکب در زبان فارسی، پنج معیار آوایی، سازه ای، نحوی، معنایی و ساختاری پیشنهاد شده است.

بررسی معنایی- منظوری گزاره های امری از موضوعات مرتبط با بلاغت (علم معانی) است. در نتیجه این بررسی می توان جهت گیری اندیشه و دل سپردگی شاعران را به موضوعات مختلف دنبال کرد؛ زیرا معمولاً برداشت اولیه از گزاره های امری، امر و دستور است، درحالی که شاعران از گزاره های امری، معانی و اغراض مختلفی را در نظر دارند و این موضوع در اشعار حافظ با توجه به ساختار تعلیلی- استنتاجی بیشتر جملات امری اهمیّت بیشتری دارند؛ در این مقاله، گزاره های امری حافظ در 250 غزل نخست دیوان حافظ به روش تحلیل محتوا (رویکرد توصیفی- تحلیلی) بررسی شده اند و در نهایت مشخص شده که در 250 غزلِ نخستِ دیوان حافظ (معادل 2098 بیت)، در 724 بیت، جمله امری (554 بیت دارای امر مثبت و 170 بیت دارای امر منفی) وجود دارد و حافظ از این منظر، امرکننده بزرگی است. از این تعداد، بسامد جملات امری با معانی تمنایی و ارشادی بالاست و شاید یکی از دلایل تفأل زدن به دیوان حافظ همین موضوع باشد. در بیش از 35 درصدِ این ابیات، از ساخت جملات مرکب امری- تعلیلی/ استنتاجی استفاده شده، به گونه ای که خواننده پس از خواندن آن جملات امری، از نظر ذهنی اقناع می شود و تلخی نصیحت را فراموش می کند. در این مقاله همچنین جملات امری حافظ، بر اساس نوع گوینده، مخاطب و طلب بررسی شده اند و در تمام موارد سعی شده بین نتایج و سبک فردی حافظ ارتباطی جست وجو شود.

در این مقاله زمینه های دیالکتیکی غزلیات حافظ، بر اساس عناصر دیالکتیک و نوع سنتز آنها بررسی شد است. در این بررسی مشخص شده که مهمترین زمینه های دیالکتیکی غزلیات حافظ را زهد و زندقه، تشرّع و عرفان، توبه کاری و توبه شکنی، شرع و خلاف شرع، مدح و عرفان، عقل و عشق، شطح گویی و مخالفت با آن، ریاکاری و بیریایی، دولت و فقر، عشق زمینی و عشق الهی، جبر و اختیار، درست دیدن و بددیدن، مرگ اندیشی و عرفان، حافظ قرآن و حافظ درباری تشکیل می دهد که از این تعداد در پنج زمینه زهد و زندقه، تشرّع و عرفان، توبه کاری و توبه شکنی، شرع و خلاف شرع، مدح و عرفان دیالکتیک از نوع اول است؛ یعنی تز و آنتی تز از بین می رود و سنتزی نو به وجود می آید. در سه زمینه عقل و عشق، شطح گویی و مخالفت با آن، ریاکاری و بی ریایی دیالکتیک از نوع دوم است؛ یعنی تز و آنتی تز از بین نمی رود، بلکه در سنتزی نو ارتقا می یابد. در زمینه دولت و فقر، دیالکتیک از نوع سوم است؛ یعنی تز و آنتی تز در سنتزی الزاماً پارادوکسیکال جمع شده است. در زمینه عشق زمینی و آسمانی، دیالکتیک از نوع چهارم است؛ یعنی تز و آنتی تز اجزایی از کل (سنتز) به شمار می رود. در جبر و اختیار، درست دیدن و بددیدن، مرگ اندیشی و عرفان، حافظ قرآن و حافظ درباری، دیالکتیک از نوع پنجم است؛ یعنی تز و آنتی تز به تناوب اثبات می شود، اما همدیگر را نفی نمی کند و حتی به سنتز روشنی نمی رسد. بنابراین می توان گفت در غزلیات حافظ با توجه به تقابلهای دوگانه، انواعی از دیالکتیک وجود دارد و همین زمینه دیالکتیکی یکی از مبانی جمال شناسی شعر اوست.

 فارسی عامیانه گونه ای از فارسی گفتاری است که دارای ویژگی های چون: شکستگی کلمات، جابه جایی حروف و ارکان جمله، استفاده از کلمات ممنوع و ... است و تاکنون پژوهش هایی درباره ماهیت و مشخصه های آن صورت گرفته است. شکل عامیانه فارسی، از یک سو مأخذ بسیاری از ساخت های دستوریِ فارسی نوشتاری معیار است و از سوی دیگر، شماری از وندهای اشتقاقی فارسی نوشتاری معیار را با کارکردهای ویژه ای به استخدام خود درآورده است. به علاوه، فارسی عامیانه، چند وند مخصوص به خود نیز دارد. شناخت وندهای خاص فارسی عامیانه و کارکردهای عامیانه وندهای فعال زبان فارسی، به مترجمان و واژه سازان کمک می کند تا از این امکانات در کار خود استفاده کنند. در این مقاله، امکانات و شیوه های واژه سازی فارسی عامیانه با تأکید بر وندهای اشتقاقی و کاربرد عامیانه پسوندهای فعال فارسی نوشتاری معیار، مورد بررسی قرارگرفت و مشخص شد که اولاً وندهای ویژه فارسی عامیانه عبارت اند از: الو (اخمالو)، اله (تفاله)، اول (چنگول)، اوندی (چرگوندی)، اَکی (دزدکی)، اُ (وِلو)، دانی (هلف دانی). ثانیاً این شکل از زبان فارسی، از وندهای «ا»، «ال»، «ای»، «او»، «اور»، «اَک»، «اِ/ ه»، «اِمان»، «چه»، «چی» و «گری» در کارکردهای متعددی استفاده کرده که به تفصیل به هریک از آن ها پرداخته شده است.

ادبیات نمایان گر رویدادهای تاریخی است که اغلب با عواطف و خیال ادبا عجین بوده است. از این منظر، ادبیات و تاریخ به هم پیوسته و جدا ناشدنی اند. روایت حماسه امام حسین(ع) در ادب فارسی، در قالب های متنوع ادبی ارائه شده است. چنین آثار ادبی در هر دوره ای جلوه های گوناگونی از آن حماسه را مکتوب کرده است. در این نوشتار با مروری بر سروده های عاشورایی از گذشته تا کنون، تلاش شد تا برجسته ترین موضوعات مورد اهتمام شاعران استخراج و از این طریق چگونگی ارائه این حماسه جاودان در آثار شاعران ترسیم شود.

بیان هنرمندانه اجتماع نقیضین، در معنای ترکیب هنری پارادیم های متضاد یکی از مبانی زیبایی شناسی شعر است. این موضوع ریشه در زبان قرآن، ادعیه و شطحیات قدمای مشایخ صوفیه دارد و یکی از ویژگی های عام زبان عرفانی است که از نثر صوفیه به شعر صوفیه راه پیدا کرده است. از میان شاعران عارف، حافظ (وفات: 792 ه . ق) یکی از کسانی است که از این شیوه در شعر خود بهره زیادی برده است. بررسی غزلیات حافظ نشان می دهد که بسامد این هنرسازه در شعر او، نسبتاً بالاست؛ زیرا این شاعر سعی کرده در بیشتر موارد، با قراردادن هر چیزی در برابر ضدّ آن، تصویری هنری ارائه کند -تصویری که غالباً متناقض نماست. از آنجا که این موضوع با همه اهمّیّتی که دارد تا کنون به صورت اخص در غزلیات حافظ بررسی نشده، نگارنده کوشیده است تا آن را در قالب این مقاله، با روش تحلیل محتوا (رویکرد تحلیلی توصیفی) بررسی کند. در این بررسی مشخص شده است که تصویر هنری اجتماع نقیضین یکی از ویژگی های زبانی-محتوایی شعر حافظ است و حافظ در 48 بیت، از این شیوه برای بیان مفاهیم مذهبی، در 45 بیت، برای بیان موضوع های عارفانه، در 24 بیت، برای بیان مفاهیم عاشقانه و در 15 بیت برای بیان مباحث کلامی استفاده کرده و در اغلب موارد، تصاویرِ متناقض نما (پارادوکسیکال) به صورت گزاره (جمله) بیان شده اند. درباره علل استفاده حافظ از این شیوه بیانی، می توان گفت که بیان هنرمندانه تناقض های موجود در عالم، یکی از ویژگی های زبان عرفانی است و حافظ به عنوان شاعری عارف، چون برای این عالم و زیبایی های آن در کنار آن عالم، اصالت قائل است، تناقضی در کلام او آشکار شده است؛ وانگهی، در روزگار حافظ به دلیل تعصّبات مذهبی، ریا و تظاهر زیاد شده و به دنبال آن تناقض عجیبی بین دل و رفتار حکومت و مردم به وجود آمده و حافظ با بهره گیری از این شیوه بیانی، خواسته است تا بخشی از تناقض های حاکم بر رفتار جامعه عصر خود را نیز باز نماید.

حماسه های دینی از انواع حماسه های تاریخی اند که درباره بزرگان یا آیین های مذهبی سروده شده اند. این نوع حماسه در ادب فارسی، از دیرباز تا کنون مصادیق فراوانی داشته است، اما چگونگی شکل گیری این حماسه ها، ویژگی ها و جایگاه آن ها در گستره زبان و ادب فارسی، موضوعی است که به صورت جامع بدان پرداخته نشده است. در این مقاله، با مروری بر حماسه و انواع آن، چگونگی شکل گیری، ویژگی ها و جایگاه این نوع حماسه ها در ادب فارسی بررسی و مثلاً مشخص شده است که اولاً حماسه سرایی دینی، صرفاً معلول افول حماسه سرایی ملی نیست و حتی در بزرگ ترین حماسه ملی ایرانیان، یعنی شاهنامه فردوسی، انواعی از حماسه ها (اساطیری، ملی، تاریخی و دینی) در کنار هم آمده اند؛ ثانیاً حماسه های دینی در ایران، به دلیل وجود انگیزه های قوی مذهبی، مصادیق فراوانی دارند و دارای ویژگی های خاصی هستند، اگرچه بسیاری از آن ها از نظر زبان و بیان ضعیف اند و در آن ها نشانه های آشکاری از تقلید آن ها از شاهنامه فردوسی به چشم می خورد.

کنایات عامّه یکی از مهم ترین عناصر زبان عامّه اند و زبان عامّه در مناطق مختلف ایران از این نظر پربار و قابل بررسی است. در سال های اخیر و در پرتو پژوهش هایی که در حوزه زبان و ادبیات عامّه صورت گرفته، دریچه هایی بر این موضوع گشوده شده، اما همچنان جای نقد و بررسی علمی کنایات زبان عامّه، به ویژه به دلیل خلط شدن آن ها با استعارات و امثال، خالی است. بر همین اساس در این مقاله، کنایات عامّه زبان لری بختیاری در محدوده شهرستان کوهرنگ استان چهارمحال و بختیاری، به روش تحلیل محتوا، رویکرد توصیفی تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و معیارهایی برای شناخت آن ها از استعاره های مرکب، استعاره های تمثیلی و امثال ارائه شده و آن گاه، کنایات عامّه از نظر داشتن یا نداشتن معادل در زبان فارسی، موضوع و محتوا، میزان بسامد، نوع کاربرد، ساختمان مکنیٌ به، رابطه بین مکنیٌ عنه و مکنیٌ به، سرعت انتقال از مکنیٌ به به مکنیٌ عنه، وضوح و خفا و نوع دستوری مکنیٌ عنه بررسی شده اند و به طور خلاصه مشخص شده که در زبان عامه بختیاری، کنایات ویژه ای وجود دارد؛ کنایات ساخته شده با «آب»، «آتش»، «دست»، «سر» و «رو» بسامد بالایی دارند. در کنایات عامه بختیاری اصل و نسب، شجاعت و دلیری و داشتن هنر ستوده است و بی عرضگی، تنبلی و نامرتب بودن نکوهیده. بیشتر کنایات عامه بختیاری از نوع عبارت های فعلی اند.

گاگریوه اصطلاحی است برای گونه ای از سوگ سروده های بختیاری . بختیاری ها به سوگ سروده های خود «گاگریوه»، «سرو» یا «دندال» می گویند. این اشعار مانند بسیاری از اشعار عامّه، ساده و بی تکلّف اند؛ سراینده مشخّصی ندارند و زنان اولین سرایندگان آن هایند. با اینکه این اشعار، در میان بختیاری ها از قدمت و محبوبیّت فراوانی برخوردارند، به صورت چندجانبه نقد و بررسی نشده اند. در این مقاله این اشعار با روش تحلیل محتوا، رویکرد توصیفی تحلیلی نقد و بررسی شده اند. داده ها به صورت میدانی در قالب پانزده نمونه (675 بیت)، از سه شهرستان اَردل، کوهرنگ و لردگان واقع در استان چهارمحال و بختیاری جمع آوری شده اند. در این مقاله به طور خلاصه مشخص شده است که گاگریوه های بختیاری نوعی شعر روایی توصیفی اند که گفت وگو وار از زبان خواننده به نیابت از خود، خانواده و متوفا بیان می شوند. از آنجا که اغلب آن ها به صورت دوبیت دوبیتی (دوگانی) تنظیم شده اند، می توان قالب آن ها را دوگانی نامید. وزن در آن ها هجایی است. از نظر صنایع ادبی، تشبیه، استعاره و کنایه بالاترین بسامد را دارند. در حجم نمونه (675 بیت) 68 تشبیه، 45 استعاره و 50 کنایه به دست آمد. در اغلب این آرایه های ادبی، سادگی و ملموس بودن آشکار است. این اشعار از نظر زبانی دربردارنده مجموعه بزرگی از واژگان، ترکیبات و اصطلاحات زبان لری بختیاری اند. از نظر محتوا، دارای محتوایی چندوجهی اند؛ در آن ها هم به دنیا توجه می شود و هم به آخرت. سن، جنس، شغل، موقعیت و چگونگی مرگ متوفا بخش دیگری از محتوای این اشعار را تشکیل می دهد. صبغه محلی در این اشعار قوی است و برخی از نگرش های مردم بختیاری را ازجمله ترسناک و مذموم بودن مرگ، باور به قیامت و چالش با آسمان و فلک در این اشعار می توان دید.

حمله حیدری راجی کرمانی یکی از حماسه های دینی معروف در ادب فارسی است. در این منظومه حماسی بر خلاف اصول و شاخص های نوع ادبی حماسه، بیست و هشت ساقی نامه به کار رفته است. درباره علل استفاده راجی از ساقی نامه در یک متن حماسی و تفاوت آن با گذشتگان و درنهایت تأثیر آن بر زبان شعر، پیش از این مطالبی به صورت کلّی مطرح شده بود. نگارنده برای روشن ترشدن ابعاد این موضوع، بر آن شد تا در قالب این مقاله، مطابق با الگوهای بررسی زبان شعر، تأثیر این ساقی نامه ها را بر آمیختگی زبان حماسی با زبان غنایی در حمله حیدری راجی کرمانی بررسی کند. در این بررسی مشخص شد که اولاً راجی کرمانی در این کار، مقلد نظامی بوده و ثانیاً استفاده زیاد وی از ساقی نامه با واژگان، ترکیبات، تصاویر و مضامین غنایی در مواضع مختلف یک منظومه حماسی، سبب شده که زبان در این اثر از وحدت و یکپارچگی زبان حماسی برخوردار نباشد؛ به عبارت دیگر، زبان در این اثر، متأثر از کاربرد وسیع ساقی نامه و محتوای دینی و تاریخی اثر، به آمیزه ای از زبان حماسی و غنایی تبدیل شده است.