پژوهش در آموزش زبان و ادبیات فارسی

 ادبیات کودک یکی از شاخه های نوپای ادبیات کهن سال است که با روان شناسی دوران کودکی ارتباطی تنگاتنگ و جدایی ناپذیر دارد؛ چنان که می توان با استمداد از علم روان شناسی، ادبیات کودک را تحلیل و بررسی کرد. با توجه به اهمیت داستان های کودکان در شکل گیری شخصیت آن ها، این مقاله برآن بوده تا به بررسی شخصیت های داستان های برگزیده کودک و نوجوان براساس غلبه نیاز به قدرت در شخصیت های داستانی و چگونگی مواجه شدن شخصیت ها با این انگیزش و نیز تحلیل این داستان ها براساس نظریه انتخاب ویلیام گلاسر بپردازد. پس از مطالعه داستان های برگزیده از ابتدای شکل گیری ادبیات کودک تا کنون و استخراج 100 داستان به روش نمونه گیری هدفمند، به تحلیل شخصیت های اصلی و فرعی پرداخته شد. نتیجه پژوهش نشان داد که نیاز به قدرت در شخصیت های اصلی و فرعی 26 داستان به دو صورت مثبت و منفی (مساوی) قابل مشاهده و پیگیری است. و در این میان، شخصیت هایی که با نیازهای مثبت برانگیخته می شوند، برای برآوردن نیاز خود، رفتارهایی عاقلانه بروز می دهند و به دلیل انتخاب درست، به مقصود می رسند. 

کتاب درسی، پرکاربرد ترین ابزار آموزشی در کشور ماست و دربردارنده بخش های نوشتاری، تصاویر و تمرین هایی است که در راستای تحقق هدف های آموزشی، انتخاب و سازمان دهی شده اند. و در این میان، آموزش خواندن و نوشتن به عنوان مجوز ورود به نظام آموزش رسمی کشور، اهمیت کتاب های «فارسی» و «نگارش فارسی» مقطع ابتدایی را دوچندان کرده است. پژوهش حاضر که هدف اصلی آن بررسی طولی مباحث نگارش دو کتاب فارسی و نگارش دوره ابتدایی است، در حقیقت تلاشی است در راستای توجه هرچه بیشتر به این دو محتوای آموزشی، با در نظر داشتن جایگاه و نقش انکارناپذیر آن ها. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. جامعه آماری ما، مباحث نگارشی کتاب های نگارش و فارسی ابتدایی است؛ بنابراین، نمونه آماری با جامعه آماری برابر است. برای جمع آوری داده ها، ابتدا مباحث نگارشی هر درس استخراج گردید، سپس با استفاده از نرم افزار SPSS و جداول آماری، داده ها توصیف شده اند. تحلیل داده ها نشان داد در کتاب های نگارش و فارسی این دوره، جمعاً ۳۲ مبحث مرتبط با نگارش آمده که شمار اندکی از آن ها ویژه دروه اول ابتدایی است و مابقی غالباً در دوره دوم به کار رفته اند. میزان رعایت دو اصل تداوم و توالی در این مباحث به یک اندازه نیست؛ از این رو، ارتباط طولی آن ها مشخصاً در ۲5 درصد موارد از مطلوبیت لازم برخوردار است و در ۷۵% موارد با نقص یا نواقصی همراه است که ۸/۲۱% این نواقص جزئی و ۲/۵۳ درصد نسبتاً زیاد یا زیاد است. به علاوه، مشخص شد که در دوره اول ابتدایی، ارتباط طولی مباحث کتاب های نگارش دو پایه اول و سوم از مطلوبیت خوبی برخوردار است. در کتاب های فارسی هم ارتباط طولی در دو پایه اول و دوم مطلوب است. در دوره دوم، مباحث کتاب نگارش پایه ششم ارتباط طولی بیشتری دارند. در کتاب های فارسی هم میزان مطلوبیت ارتباط طولی مباحث پایه چهارم بیشتر است. با توجه به نتایج پژوهش، بازنگری در کمیت و کیفیت ارائه مباحث نگارش مقطع ابتدایی، امری اجتناب ناپذیر است.  

هدف پژوهش حاضر تحلیل محتوای کتاب فارسی پایه هفتم از منظر توجه به دو مقوله مسئولیت پذیری و خودباوری است. جامعه آماری این پژوهش کل کتاب فارسی پایه هفتم است و کل جامعه به عنوان نمونه آماری در نظر گرفته شده است. تحلیل محتوای پژوهش حاضر، به صورت کمی و کیفی با روش کدگذاری قیاسی و طبقه بندی داده ها انجام گرفته و واحد تحلیل آن سطر بوده است. برای رسیدن به پایایی، بخش هایی از کتاب توسط دو کدگذار، کدگذاری گردید و روایی آن هم با درگیری طولانی مدت پژوهشگر با پژوهش صورت پذیرفت. در این پژوهش مشخص شد که کم تر از نیمی از کتاب به مسئولیت پذیری و خودباوری توجه کرده است که البته از بین این دو مقوله مسئولیت پذیری مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. از بین ریزمؤلفه های مسئولیت پذیری، به وظیفه شناسی بیش ترین و به بهانه نیاوردن کم ترین توجه صورت گرفته است و در بین ریزمؤلفه های خودباوری، به مثبت اندیشی بیش ترین و به حس رضایت از خود، کم ترین میزان توجه شده است.

 فارسی عامیانه گونه ای از فارسی گفتاری است که دارای ویژگی های چون: شکستگی کلمات، جابه جایی حروف و ارکان جمله، استفاده از کلمات ممنوع و ... است و تاکنون پژوهش هایی درباره ماهیت و مشخصه های آن صورت گرفته است. شکل عامیانه فارسی، از یک سو مأخذ بسیاری از ساخت های دستوریِ فارسی نوشتاری معیار است و از سوی دیگر، شماری از وندهای اشتقاقی فارسی نوشتاری معیار را با کارکردهای ویژه ای به استخدام خود درآورده است. به علاوه، فارسی عامیانه، چند وند مخصوص به خود نیز دارد. شناخت وندهای خاص فارسی عامیانه و کارکردهای عامیانه وندهای فعال زبان فارسی، به مترجمان و واژه سازان کمک می کند تا از این امکانات در کار خود استفاده کنند. در این مقاله، امکانات و شیوه های واژه سازی فارسی عامیانه با تأکید بر وندهای اشتقاقی و کاربرد عامیانه پسوندهای فعال فارسی نوشتاری معیار، مورد بررسی قرارگرفت و مشخص شد که اولاً وندهای ویژه فارسی عامیانه عبارت اند از: الو (اخمالو)، اله (تفاله)، اول (چنگول)، اوندی (چرگوندی)، اَکی (دزدکی)، اُ (وِلو)، دانی (هلف دانی). ثانیاً این شکل از زبان فارسی، از وندهای «ا»، «ال»، «ای»، «او»، «اور»، «اَک»، «اِ/ ه»، «اِمان»، «چه»، «چی» و «گری» در کارکردهای متعددی استفاده کرده که به تفصیل به هریک از آن ها پرداخته شده است.

  بر اساس آمار منتشرشده آموزش و پرورش، هر ساله دانش آموزان زیادی به سبب اختلال در مهارت درست نویسی، آموزش و تحصیل را ترک می کنند. این معضل، ما را بر آن داشت تا در این پژوهش میدانی، مسئله مهم املا نویسی و به طور خاص کندنویسی یکی  از دانش آموزان پایه دوم دبستان حضرت زینب (س) نصرآباد (شهرستان تفت) را مورد مطالعه قراردهیم. بدین منظور، پس از کسب اطلاعاتی از طریق خود دانش آموز و نیز بررسی پرونده وی و گفت وگو با والدین و مشاور مدرسه، راه کارهایی برای تقویت حافظه دیداری، تقویت توالی دیداری و حافظه شنیداری دانش آموز، طرح و اجرا شد. در پایان، با تقویت تمرکز، حافظه و اعتماد به نفس دانش آموز و با استفاده از روش های چندحسی، پیشرفت چشم گیری در املانویسی دانش آموز مدنظر مشاهده گردید. انتظار آن است که با ترسیم واقع بینانه روند کار در این مقاله، کمکی هرچند ناچیز به همه معلمان مقطع ابتدایی در کاهش ضعف املانویسی و رفع مشکل کندنویسی کرده باشیم.  

از آن جایی که مهارت های زبانی در شکل گیری شخصیت دانش آموزان و آماده کردن آن ها برای ورود به زندگی اجتماعی، نقش برجسته ای دارند، در نظام آموزشی ما، به ویژه در دوره ابتدایی، برای این مهارت ها اهمیت خاصی قایل شده اند. به دلیل جایگاه مهارت های زبانی در امر تعلیم وتربیت، پژوهش حاضر در پی آن بوده است تا مهارت های «سخن گفتن» و «خواندن» دانش آموزان دوره دوم ابتدایی شهرستان گلوگاه را بررسی و تحلیل کند. روش پژوهش، پیمایشی و جامعه آماری، دانش آموزان پایه های چهارم، پنجم و ششم به تعداد ۱۵۳۰ نفر بوده اند که براساس جدول مورگان، حجم نمونه ای ۳۰۶ نفری از راه نمونه گیری خوشه ای دومرحله ای انتخاب و مورد مشاهده، مصاحبه و آزمون قرارگرفت. ابزارهای کار، دو چک لیست محقق ساخته 20 آیتمی/سؤالی بود که پس از تأیید روایی صوری و محتوایی، پایایی آن ها نیز از طریق روش همسانی درونی و با استفاده از آلفای کرانباخ برآورد و تأیید گردید. بررسی و تحلیل داده ها به کمک توصیف آماری و آزمون استنباطی کروسکال والیس صورت گرفته و عملیات آماری لازم با استفاده از نرم افزار 23SPSS انجام شده است. نتایج بررسی نشان داد: وضعیت سخن گفتن و خواندن در هر سه پایه ، بالاتر از حد متوسط است. تغییر کتب درسی، آموزش معلمان و تا حدودی اجرای طرح مدرسه خوانا را می توان از علل این وضع دانست. به علاوه، روشن شد درصد هر دو مهارت زبانی در پایه چهارم، نسبت به دو پایه دیگر، پایین تر و کمترین درصد مربوط به مهارت سخن گفتن است. ضعف هایی هم در مهارت سخن گفتن پسران در مقایسه با دختران مشاهده شد و مشخص گردید متناسب با افزایش پایه تحصیلی، وضعیت سخن گفتن و خواندن دانش آموزان بهبود می یابد.