انسیه خزعلی

کشف عوامل انسجامی متون خصوصاً در موضوعات همگون و از زبان معصوم، یکی از دغدغه های تحلیلگران متن به ویژه در قالب زبان و زبان شناسی است. اگر چه به انسجام از زوایای مختلف دستوری، پیوندی، واژگانی و آوایی پرداخته می شود، اما جنبه واژگانی یکی از شاخص های تعیین کننده در میزان پیوند اجزای متن محسوب می شود. این پژوهش با رویکرد مذکور، نامه های حضرت علی)ع( که در موضوع و محتوایی نزدیک به هم به معاویه نگاشته شده است را به منظور دریافت شیوه های بیانی حضرت و انتخاب واژگانی مؤثر بر مخاطب، مورد بررسی قرار می دهد. نمونه گیری از خطبه های مذکور و تحلیل آن از طریق جمع آوری کتابخانه ای و روش تحقیق توصیفی تحلیلی می باشد.داده ها حاکی از آن است که از بین - 14 عامل انسجام واژگانی مورد بررسی در این نامه ها، ترادف و طباق ایجاب بیشترین دامنه را به خود اختصاص داده که این امر در سه نامه صریح و تهدید آمیز آن حضرت، یعنی نامه های 10 ، 17 و 28 نمود افزون تری دارد که توضیح افزون و ذکر متضاد که موجب روشنایی و صراحت مطلب می گردد، در این دو عامل رخ می نماید در حالی که عوامل دیگری مانند شمولیت و طباق سلب، از این قوت برخوردار نیست. پس از آن تکرار صریح و جزئی برای تثبیت و محکم نمودن امر، جایگاه خود را در میان عوامل، حفظ نموده است .

این پژوهش به بررسی شکل و رویکرد روابط ادبی ایران و مصر در دوران معاصر می پردازد و برای جامع و کامل تر بودن نظرات، شرایط تاریخی، فرهنگی و سیاسی مؤثر بر روابط ادبی دو کشور را نیز مورد بررسی قرار می دهد. اهمیت موضوع در آن است که به رغم عدم وجود روابط پیوسته و مستقیم در این دوران و فرازونشیبهای فراوان در روابط، پژوهشگران و اندیشمندان ایرانی و مصری، رابطه های ادبی بین زبان و ادبیات فارسی و زبان و ادبیات عربی ایجاد نموده اند تا تعامل فرهنگی این دو ملت را حفظ و توسعه بخشند. در این جستار از روش تحلیلی توصیفی استفاده شده، نخست با اشاره به آثار ادبی فارسی و عربی دو کشور در حوزه تألیف، ترجمه، مقاله و پایان نامه، میزان و شکل اهمیت دادن به ادبیات فارسی در مصر و ادبیات عربی در ایران یافته شده و سپس نوع فعالیتها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج پژوهش حاضر بیانگر این مطلب است که به رغم تلاش های جریان غرب گرایی استعمار در کشورهای اسلامی؛ و وجود گسستهای متعدد متأثر از اختلافات سیاسی در روابط رسمی دو کشور در دهه های اخیر ( قبل و بعد از انقلاب اسلامی ایران) ؛ علاقه و اهتمام به ادبیات فارسی و عربی از سوی پژوهشگران دو کشور وجود داشته است و چه بسا دقت و تحقیقی که از سوی ادیبان و پژوهشگران و نویسندگان مصری بر روی ادبیات فارسی انجام شده است، نسبت به آنچه در ایران نسبت به ادبیات عربی و به صورت خاص ادب مصری انجام شده، بیشتر بوده است.

در جریان ترجمه داستان، ضرب المثل ها و کنایه ها از عناصر فرهنگی مهم و کلیدی هستند که مفاهیم و پیام های متن اصلی را به خواننده انتقال می دهند.مشکل عمده مترجم در این مسیر، روش برخورد صحیح با این عناصر است. در این چالش، معادل ها یکی از عوامل مهمی هستند که کمک شایانی به مترجم می کنند. معادل خوب باید نه تنها معنا، بلکه روح، حس و تجربه نویسنده ادبی را به مخاطب منتقل کند. این پژوهش، در نظر دارد شیوه ترجمه یکی از آثار پرمخاطب ادبیات پایداری با نام «یادت باشد» را با به کارگیری الگوی نیومارک، به بوته نقد بنشاند. نیومارک در مدل خود، مؤلفه های فرهنگی را مدنظر قرار داده و آن ها را در پنج گروه (بوم شناسی، فرهنگ مادی، فرهنگ اجتماعی، نهادها، آداب و رسوم و مفاهیم و حرکات، اشارات و زبان بدن) تقسیم بندی کرده است. پژوهش حاضر با تمرکز بر گروه چهارم به بررسی کیفیت ترجمه مفاهیم، شامل کنایه ها و ضرب المثل ها پرداخته و آن ها را با تطبیق بر روش های ترجمه فرهنگی نیومارک، تحلیل می کند. در این پژوهش توصیفی-تحلیلی، پس از بررسی نمونه های متعدد و تطبیق آن ها با راهکارهای نیومارک مشخص شد که مترجم با بهره گیری از شیوه معادل کارکردی در ترجمه مفاهیم کتاب موفق عمل کرده است. وی بیشتر از ترجمه معنایی، مدد جسته و گاه نیز معنای ضرب المثل یا کنایه به خوبی درک نشده و در نتیجه معادلی اشتباه در متن وارد شده است.

التداولیه تقوم بدراسه اللغه وعلاقتها بمستعملیها فی ظروف معیّنه، ونظریه الأفعال الکلامیه من أهم النظریات فی التداولیه التی أرسى دعائمها أوستن، مؤکدا أننا حین نتلفظ بجمله ما، نقوم بثلاثه أفعال: فعل القول والفعل المتضمن فی القول والفعل التأثیری. وقسّم الأفعال إلى الحکمیات والتنفیذیات والوعدیات والعرضیات والتعبیریات، والأخیره تدل على إراده المتکلم للتعبیر عن مشاعره وخلجاته النفسیّه.    یقوم هذا البحث بدراسه أسلوب التمنی (لیت نموذجا) فی ضوء الأفعال الکلامیه التعبیریه بالاعتماد على المنهج الوصفی- التحلیلی؛ بغیه إدراک مدى تحقق الفعل الکلامی فی التمنی. وتکمن أهمیه البحث وضرورته فی الکشف عن الانفعالات النفسیه لدى الأشخاص وکیفیه التعبیر عنها بأسلوب التمنی، ومدى توفر شروط الملاءمه فی تحقق الفعل الکلامی(لیت). وأهم ما توصّل إلیه البحث أن شروط الملاءمه لم تکتمل عند أوستن وسیرل؛ ولذلک یمکن أن یضاف إلیها شرطا الزمان والمکان. أما التمنی فی القرآن الکریم فهو یتعلق بمواقف الدنیا عند المؤمنین وغیرهم، وتتجلّى قوته الإنجازیه فی إظهار التوبه والندامه والتحسر على فوات الفرصه، والاسترحام والاستغفار، وخوف الفتنه والإنکار، والتلهف والتأسف، کما أنه یتوافر فی مواقف القیامه ؛ للتعبیر عن الانفعالات النفسیه للظالمین والکفار؛ لما عاینوا من أهوال القیامه ونار الجحیم؛ مما أدى إلى أن یعتریهم خوف ورهب، وإظهار الندامه تأثیرا على المخاطب؛ لیتخلّصوا من الواقع الألیم. أما شروط الملاءمه فقد توفرت فی کثیر من کلام المتکلمین إلا أن شرطی الزمان والمکان لم یتحققا فی جمیع المواقف؛ مما أدى إلى إخفاق الفعل الکلامی فی التمنی، وذلک فی تمنی الکفار والظالمین یوم القیامه فی ما یرتبط بالعوده إلى الدنیا وتعویض ما فاتهم من عمل الصالحات والخیرات.

لا یمکن مقارنه المعری بالخیام من حیث العلم والفلسفه لأسباب کثیره الا اننا نستطیع مقارنتها من حیث الأدب والشعر بالذات حیث نجد بینهما قواسم مشترکه کثیره کما نستطیع أن نلمس بدقه الفوارق بین تلک القواسم نحو مفهوم التشاؤم فی اشعارهما. هذا وبعد الأخذ بعین الاعتبار کلا المفهومین التفاؤل والتشاؤم لغویاً و اصطلاحیاً وعلاقتهما بنظره کل من الشاعرین الی الحیاه. اهتم البحث بنوعین من التشاؤم المطلق والنسبی فی حیاه الشاعرین و فی النهایه وَضّح البحث وجوه الاشتراک والاختلاف فی مفهومی التشاؤم و التفاؤل عند کل من المعری والخیام بعد اعتبار کل من النقاط التالیه: أ ) علل واسباب هذه الظاهره (التشاؤم) ب ) الظروف الفردیه والاجتماعیه المحیطه بالشاعرین ج ) التضاد والترادف فی مفهومی النظم والنثر عند الشاعرین د ) ردود فعل کلا الشاعرین ازاء ظاهره التشاؤم وختاماً نری فی بعض الاحیان أن اطلاق اصطلاح متشائم علی الشاعر یتجاوز دائره الانصاف والحری أن نسمی بعض الاشعار، اشعار الشکوی والنقمه علی الوجود بدل التشاؤم.

یتناول هذا البحث الجوانب الروائیه لرسوم "ناجی العلی" الکاریکاتیریّه مستعیناً بمنهج السّردیّه. حیث إنّ حضور الجوانبِ الروائیّه فی هذه الرسوم والتی تمثلتْ فی الشخصیاتِ الثابته وتسمیّتِها، وکونِها مزوّدهً بالوحداتِ السّردیّه والنسیجِ اللغوی عبر التعلیق المرفَق بالرسوم والمشاهد أضفتْ علیها بعداً روائیّاً. یهدف البحث إلى استجلاء العناصر السّردیه فی أربعین لوحه مختاره قد تمّ اختیارها وفق الموضوع المتناول والمیزات السّردیه والروائیه فیها والتی شکّلتْ القضیّه الفلسطینیّه مادّه دَسِمه فیها بصفتها مِن ضمن أدب النضال أو فن المقاومه. وهی الاشتغال اللونی للأسود والأبیض، الحدث، والشخصیه والبنیه الزّمکانیه. وقام بالکشف عن الجوانب السّردیه للوحات فی خطاب اللوحات البصری، والخطاب الکتابی فی التعلیق الذی یشفعه "العلی" عاده برسومه. یُعدّ "ناجی العلی" رائد الکاریکاتیر السیاسی العربی بلْ المبدئ والمبدع فی هذا الفنّ. توصّل البحث إلى أنّ الاعتماد على الشخصیّات الثابته هی استراتجیه العلی السّردیه وأنّه بَرَعَ فی توظیفِ تقنیهِ الاسترجاع عبرَ النسیجِ اللغوی والاستباق بالخطوط والأحجام. وعن الحدث ووعاءه المکان ووظائفه فی أعماله، ففلسطین والأرض هی الحاضنُ المکانی الرئیس للأحداث فی أعماله ووظائفُ المکان تتجلّى إما عبرَ التصریحِ المباشر بالدوائر المکانیّه وإما عبر الخواءِ المکانی وغیابِ المکان. أیضاً تغطی لوحاته ثیمات الأبیض والأسود المتجلیّه فی ثیمات الفضاء السّردی لتوحی إلى دلالات الخواء المکانی عبر الأبیض والحاله السوداویه المؤلمه عبر الأسود.

حماسی و اجتماعی بودن مضامین شوقی در برابر فردی و غزل گونه بودن مدایح رهی ، سادگی و روانی شعر احمد شوقی در برابر بهره گیری از صنایع ادبی و پیچیدگی الفاظ در شعر رهی معیری ، سیر منطقی و جامعیت شعر شوقی و پردازش جنبه های مختلف زندگی پیامبر در برابر انتخاب یک موضوع محدود در شعر رهی همچنین پرداختن به خصوصیات اخلاقی پیامبر در شعر شوقی در برابر توصیفات ظاهری رهی از حضرت از ویژگی های بارز تفاوت در دو مدح است. اگرچه واقع گرایی، ارادت قلبی و پرهیز از تکسب و تصویر گری زیبا در هر دو مشترک و از نوع نگاه و ایدئولوژی آن ها نشأت گرفته است. از مضامین قابل توجه در شعر شوقی توسل به اهل بیت است که در شعر رهی با وجود آنکه در محیط شیعی پرورش یافته است ملاحظه نمی شود.

مفهوم پایداری، در بستر متن و تصویر، هماره با مسئله فلسطین، به عنوان چارچوب اصلی ادبیات مقاومت، گره خورده است. این پیوند، نتیجه آن است که زبان در خط و شکل نوشتاری خود جنبه تصویری و ویژگی بصری دارد. درمقابل، کاریکاتور در اندیشه و مفهوم خود، حامل ویژگی جدایی ناپذیر زبانی است. وجوه مشترکی که در این دو سبک هنری (کاریکاتور و شعر) همچون نشانه های پنهان استعاره، مجاز، تشبیه و سایر نشانه های لایه ای وجود دارد و همچنین تأثیرگذاری غیر قابل انکار این دو گونه در عامه مردم، موجب شد که آثار دو تن از نام آوران این عرصه، یعنی ابراهیم نصرالله و ناجی العلی بررسی و با معیارهای نقدی واحد سنجش و تحلیل شوند. پژوهش حاضر با بهره گیری از شیوه توصیفی - تحلیلی و با رویکرد تطبیقی نشانه - معنا شناسی و الگوهای روایی - مفهومی، درپی شناخت مشترکات و تفاوت های این دو گونه هنری برآمده است. یافته های جستار پیش رو در بررسی کاریکاتورها و اشعار با موضوع واحد چنین است که در بخش نشانه های لایه ای؛ از قبیل جلوه های جانشینی، استعاری و تشبیهی، همچنین مشترکات هم نشینی، ترادف و تضاد و بهره گیری از مجاز هردو گونه اشتراکات و مشابهت های فراوان دارند، اما در بررسی روایی - مفهومی؛ تمایزاتی نیز بین دو گونه مشهود است؛ به گونه ای که در اشعار نصرالله، ضمن نمود بردار حرکتی و رنگ، جنبه روایتی غلبه دارد و در کاریکاتورهای ناجی العلی، جنبه مفهومی و نمادین الگوی غالب است و عنصر رنگ در سیاه و سفیدبودن کاریکاتورها تجلّی می یابد.

اسلوب التفات با توجه به کارکرد بلاغی خود، همواره در پی شناخت مفاهیم و دلالت های برجسته و نهفته ی قرآنی است تا بدین طریق وجه ارتباطی مستحکمی میان معانی آیات هر سوره بیابد. دراین میان، سور عزائم درکنار نقاط مشترک بسیاری، اعم از اغراض، تکرار آیات و ساختارنحوی، دربردارنده ی تناسب التفاتی چشم گیری نیز می باشند. لذا درپژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی ضمن نگاهی گذرا به مباحث نظری التفات، به اغراض هر سوره و انواع التفات ها ازجمله عددی، ضمیری و نحوی پرداخته شد و رابطه ی اصلی آن ها با محور عمودی سوره نیز مورد توجه قرار گرفت که درنهایت نتایجی از این قبیل به دست آمد: التفات عددی و ضمیری، تنها التفات هایی بوده اند که دراین سوره ها مرتباً تکرار شده اند. علاوه براین، التفات های به کار رفته دراین سوره ها ازمنظر نوع، تعداد و غرض با یکدیگر هماهنگ و متناسب بوده تا جایی که التفات عددی و ضمیری با بسامدهای یکنواختی همراه با چهار غرض مشترک یعنی: تعظیم شأن خداوند و قدرت نمایی، تحقیر وتوبیخ کافران، تهدید و تخویف آن ها و همدردی با پیامبر اکرم(ص) تکرار شده اند.

بیان تصویری در انتقال مفاهیم قرآنی نقش بسیار مؤثری دارد. تصاویر هنری در آیات قرآن ابزاری برای انتقال معانی مورد نظر به ذهن مخاطب است. بررسی و دقت در تصویرگری هنری قرآن و بیان کارکردهای این تصاویر راز اعجاز نظام بیانی و فکری بافت قرآن را روشن تر می کند و از نتایج ثمربخش آن تحریک عقل و عواطف انسانی در درک و فهم بیشتر آیات الهی است. سیّد قطب و دیگر ادیبان معاصر فراتر از دانشمندان قدیم رفته و اصطلاح " تصویر " را جایگزین اصطلاحات پیچیده ی بلاغی کرده و مهمترین عناصر آن را برشمرده اند. در این راستا این پژوهش بر آن شد که با توجه به آرای سیّد قطب، محمدداود و حسین جمعه به برخی از مهمترین عناصر تصویرپردازی، هماهنگی هنری و خیال پردازی حسی در تحلیل   تصویرهای تقابلی در آیات انفاق (261-274) سوره ی البقره بپردازد؛ زیرا این گونه تقابل ها در تصاویر قرآن و به خصوص در بافت های همجوار، به وضوح بیشتر مفاهیم بلند قرآنی و القای سهل تر معانی به ذهن مخاطب می انجامد. این پژوهش با روش توصیفی_تحلیلی به این نتایج دست یافته است که بعضی از اسلوب های هنریِ خیال، همچون تجسیم و تشخیص در توصیف انفاق کافران و مؤمنان، مشابه هستند؛ اما برخی مانند کنایه، بیشتر برای هشدار و تهدید کافران به کار رفته است و تقابل تضادی یکی از مهم ترین و پر بسامد ترین روابط معنایی در این آیات است. افعال حرکتی بیشتر از نوع انتقالی است و به کارگیری آن همراه دیگر اسالیب نقش آن را در پویایی تصاویر پررنگ تر کرده و در توصیف انفاق کافران بیشتر استفاده شده است.

متن قرآن، نظامی نشانه ای با پیکره ای خاص است که در یک برهه زمانی خاصی نازل شده است. فرایندهای نشانه ای که در هر دوره خاصی رقم می خورند، دریافت این متن را در معرض چالش های متعددی قرار داده اند. در این میان، تعبیر «سدره المنتهی» در سوره ی نجم، یک تعبیر منحصر به فرد قرآنی است که در طول تاریخ به عنوان یک اصطلاحِ ساخت یافته از سوی عالمان حوزه های مختلف، مورد استفاده قرارگرفته است. اکثر مفسران، اغلب در پی توضیح معراج نبی(ص) به سدره المنتهی، پرداختی گذرا در قالب دورترین نقطه ی بهشت داشته اند، حال آنکه به نظر می رسد، در پی روند آگاهی افزایی مسلمانان در خصوص این ترکیب قرآنی بود که معنای امروزین یعنی «والاترین درجه ی قرب الهی» قابل درک و دریافت است. در مقابل، بعید به نظر می رسد که قرآن در خطاب به مشرکان، چنین معنای پیچیده ای از فرهنگ اسلامی را لحاظ کرده باشد. در این بررسی، با روش توصیفی - تحلیلی، نخست کاربرد سدره المنتهی در بافت آیات سوره نجم، بازخوانی اولیه شده و سپس مروری بر تفاسیر متقدم از آن صورت می گیرد و در ادامه، کوشش می شود، دگردیسی نشانه ای آن، با توجه به رویکرد نشانه شناسی فرهنگی لوتمان، تبیین شود. لوتمان، بر سازوکار پویای تولید و دگردیسی نشانه ای از زاویه ی فرهنگ تأکید دارد. از نتایج اصلی مطالعه حاضر، تبیین این مقوله است که قرآن از طریق تنوع معنایی خود، نسبت به آینده کاملاً باز است و در سطحی فراتر از تنوع معنایی، مجهز به نیرویی هنجاربخش است که قدرت برساخت نشانه ای مقوله ها و تعابیر را دارد.

فتحت التداولیه آفاقا واسعه جدیده عبر دراسه استعمال اللغه وعلاقتها بمستعملیها فی سیاقات محدّده. وتنحدر منها نظریه الأفعال الکلامیه التی تعدّ من أبرز نظریات الفلسفه اللغویه التی أرسى دعائمها أوستن فی العشرینیات، وهی تعادل قضیه الخبر والإنشاء لدى العلماء العرب. ومن هنا، جاء البحث بالاعتماد على المنهج الوصفی التحلیلی، لمعالجه الأبعاد التداولیه فی الآیات المرتبطه بالزواج. وتبرز أهمیه الموضوع فی أنّ استیعاب الخطاب القرآنی یفتقر إلى منهج یتناول اللغه باعتبار المتکلم والمخاطب والمقام. وأهم ما توصّل إلیه البحث أنّ الأفعال الکلامیه توزّعت بین المباشره وغیر المباشره، إلا أنّ الأولى المتمثله فی الأمر والنهی، احتلّت نسبه کبرى من الآیات المدروسه؛ لاعتبار الزواج وما یرتبط به حُکما وتشریعا إلهیا ذا أهمیه قصوى فی الإسلام، فلا بدّ أن یکون الفعل الکلامی ذا قوه إنجازیه تعبیریه إیحائیه؛ لیدفع المتلقّی إلى الطاعه والامتثال. أما شروط الملاءمه، فهی توفرت فی الأفعال الکلامیه: شرط المحتوى القضوی هو الأمر بإیتاء المهر، وتحریم الزواج من أزواج الآباء وتحریم مناکحه المتصفین بالشرک رجالا ونساء حتى یؤمنوا، وعدم التصریح بخطبه المرأه المعتدّه، والأمر بإقامه العدل عند تعدد الزواج وغیرها. وهذه الأفعال مطلوبه من المسلمین والمؤمنین رجالا ونساء؛ أما الشرط التمهیدی فهو تحقق لدى المخاطبین؛ لکونهم قادرین على إنجاز الأفعال المطلوبه، والمتکلم على یقین من قدراتهم. وشرط الإخلاص بدیهی تحققّه؛ لأنّ اللّٰه لا ینطق عن لغو وهوى، فیرید حقا من المخاطبین أن یمتثلوا أوامره ونواهیه. والشرط الأساسی تحقق فی إرادته التأثیر فیهم؛ لینجزوا الأفعال المحدّده. والفعل التأثیری من الواضح أن یتحقق فی المجتمع الإسلامی لاسیّما عند من یلتزم بحدود اللّٰه، فیحاول تطبیق الأمور التکلیفیه والشرعیه على حیاته.

یتشکل الفضاء السیمیائی فی فتره معینه، من خلال العلامات الرئیسه التی یقدمها المرسِل علی مستوی الثقافه. فی فترات التأثیر الهائل للثقافه علی محیطها الخارجی، تمتص الثقافه من هذا المحیط ما یتوافق معها، ثم قد تغیر خلال فترات تطورها الشامل، النصوص التی لم تکن تستطیع الحلّ فیها. تتضمن دراسه الفضاء السیمیائی للقرآن الرؤیه الخاصه بالقرآن. قد انتزع القرآن الکریم الأنساق الثقافیه المسبقه من سیاقها وخصائصها التاریخیه أو السیکولوجیه وقام بتأسیس أنظمه ثقافیه جدیده دون أن یتجاهل أو ینفصل عن الأنساق المعرفیه التی جاء فی حیزها تاریخیاً وثقافیاً. إنّ هذه العملیه تکتسب مغزاها فقط من الاختراقات السیمیائیه المستمره. بعباره ثانیه، بدلاً من أنّ الحیز الخارجی یقتحم القرآن الکریم کحیز داخلی، الحیز الداخلی هو المقتحم وهو الطامس بذلک مجال اللاتنظیم واللاثقافی الذی ترسخ فی الذاکره السیمیائیه قبل نزول القرآن. علی صعید أرقی من الخرافه والأسطوره التی طالب بها المشرکون فی سوره الإسراء، کان تأسیس المعرفه فی إطار "الخوارق" قائماً علی منظور مخالف تماماً للتأسیس الخرافی للکفار. فمن خلال توقفنا عند سوره الإسراء، نهدف فی هذا المقال بمنهج وصفی – تحلیلی، ووفق الرؤیه السیمیائیه – الثقافیه لمدرسه تارتو، إلی دراسه الانقلاب الذی أعلنه القرآن الکریم وأحدثه علی الصعیدین العملی والنظری لقضیه الخوارق، فیما أنّ الاستناد إلی بطل أسطوری أولاً وفعله الخوارق ثانیا، هو ما طُمس فی ذاکره الماضی وأصبحت النبوه مقتصره علی الشخص الذی استند إلی ممکناته البشریه، فصار ذلک المشروع للسلوک المستقبلی فی أنساق تتدافع. وبالنتیجه، حیث غیّر القرآن نسق البطل الأسطوری، قد أرسی قواعد الاختراق والاعجاز من جدید.