الرضا من آل محمد(ص) (مقاله پژوهشی حوزه)

در این نوشتار برآنیم تا شعار «الرضا من آل محمد» را بررسى کنیم؛ شعارى که عباسیان با تکیه بر آن توانستند بسیارى از بنى‏هاشم و شیعیان آنان ـ به‏ویژه ایرانیان ـ را با خود همراه کرده و مدت‏ها چهره واقعى خود را در پشت آن پنهان سازند.
این بررسى، در چهار محور الرضا در لغت عرب، الرضا در عرف مسلمانان در دو قرن نخست هجرى، الرضا در دعوت عباسى و الرضا نزد دعوت شدگان تقدیم مى‏گردد.
الرضا در لغت عرب
الرضا اسم از رَضِىَ یَرضى است. الرضا مصدر است و به‏عنوان وصف و به معناى اسم مفعول مى‏آید. گفته مى‏شود: رجل رِضىً اى مرضىٌّ عنه: مرد پسندیده شده؛ رَضِىَ الشى‏ء، رَضِىَ بالشى‏ء و رضى عنه، فالشى‏ء مرضوٌّ و مرضىٌّ اى اختاره و قنع به، یعنى آن‏را انتخاب کرد و به آن قانع شد، شى‏ء موردپسند است.
در کاربرد الرضا، مفرد، مثنّى و جمع و نیز مذکر و مؤنث یکسان است؛ گفته مى‏شود: هو رِضىً، هم رضىً. و نیز: رضیت الشى‏ء و ارتضیته، فهو مرضى؛ آن چیز راپسندیدم، پس آن پسندیده است. و رضیه لذلک الأمر فهو مرضوّ و مرضىّ:(1) او را براى آن کار پسندید، پس او پسندیده است. در قرآن، در آیه 100 سوره توبه آمده است: «لقد رضى‏اللّه‏ عن المؤمنین» خداوند از مؤمنین راضى شده است و نیز در سوره مجادله آیه 22: «و رضیت لکم الأسلام دیناً» اسلام را دین شما پسندیدم و در سوره مائده آیه 119: «رضى اللّه‏ عنهم و رضوا عنه.»
الرضا در عرف مسلمانان صدر اسلام
کسى که این کلمه را در متون اسلامى جستجو مى‏کند، به این نکته برمى‏خورد که «الرضا» بیشتر در موارد اختلاف به‏کار برده مى‏شده است؛ یعنى هرجا مسلمانان اختلاف مى‏کرده‏اند، براى حل مشکل و رفع اختلاف «الرضا» پیشنهاد مى‏شده است. از بررسى موارد کاربرد «الرضا» نتیجه گرفته مى‏شود که «الرضا» یعنى «من اجتمعت علیه الامة: کسى که امّت بر او گرد آیند.» پس مى‏توان گفت که «الرضا» مترادف «الجماعة» است؛ الرضا یعنى کسى که گروه تصمیم گیرنده، یا اهل حل و عقد (خبرگان) یا اکثریت انتخاب‏کنندگان، او را انتخاب کرده و پسندیده باشند. خلاصه، «الرضا» یعنى «منتخب» و «برگزیده.» اینک نمونه‏اى چند از موارد کاربرد این کلمه را بررسى مى‏کنیم:
پس از کشته شدن عثمان و فرار امویان از مدینه، مصریان به اهل مدینه گفتند: «انتم اهل الشورى و انتم تعتقدون الامامة فانظروا رجلاً تنصبونه و نحن لکم تبع، فقال الجمهور: على بن ابى‏طالب، نحن به راضون: شما اهل شورا هستید و امام را شما بر مى‏گزینید. پس با مشورت، مردى را برگزینید که ما پیرو شما هستیم! پس عموم مردم گفتند: ما على بن ابى‏طالب را برگزیدیم و به او راضى هستیم.»(2)
پس از مرگ عثمان، اصحاب پیغمبر نزد على(ع) رفتند و گفتند: این مرد کشته شد و مردم ناگزیر باید رهبرى داشته باشند! على(ع) فرمود: «أَوَ تکون شورى؟» قالوا: «انت لنا رِضىً»(3) قال: «فالمسجد، إذاً یکون عن رضىً من الناس»(4) فرمود: آیا شورا تشکیل شده است؟ گفتند: تو برگزیده ما هستى. فرمود: پس (باید بیعت) در مسجد و با رضایت (انتخاب) مردم باشد.
در همان واقعه، على(ع) در پاسخ خواستاران بیعت فرمود: «ان کان لابّد من ذلک، ففى المسجد، فأنّ بیعتى لا تکون خَفْیاً و لا تکون الا عن رضى المسلمین و فى ملأٍ و جماعة:(5) اگر ناگزیر باید با من بیعت شود، باید در مسجد باشد. بیعت من پنهانى نیست و جز با رضایت مسلمانان و در جمع مردم انجام نمى‏شود.»
پس از اصرار مردم بر بیعت با على(ع) و سپرى شدن مهلت، على(ع) بر منبر رفت و فرمود: «یا ایها الناس، عن ملأٍ و اذن، انّ هذا أمرکم لیس لأحد فیه حق، الاّ من رضیتم و امّرتم، و قد افترقنا بالأمس على أمر، فان شئتم، قعدت لکم، و الا فلا احد على أحد:(6) اى مردم، همه حاضرید و اجازه مى‏دهید، این حکومت شما است و هیچ‏کس را در آن حقى نیست جز کسى را که شما برگزینید و امارت دهید. ما دیروز با توافق بر امرى از هم جدا شدیم، اگر امروز باز بر رأى خود هستید، حکومت شما را عهده‏دار شوم، و اگر نیستید، هیچ‏کس را بر دیگرى حقى نیست!»
در روزهاى محاصره بیت عثمان، وى از على(ع) خواست تا شورشیان را ـ که قصد کشتن وى را داشتند ـ برگرداند. على(ع) پس از بررسى اوضاع به او نوشت: «الناس الى عدلک احوج منهم الى قتلک، و انى لأرى قوماً لا یرضون الا بالرضا:(7) مردم، به عدالت تو بیش از کشتنت نیازمندند، من گروهى را مى‏بینم که جز به «الرضا» ـ کسى که مورد قبول همه باشد ـ رضایت نمى‏دهند.»
در همان واقعه، على(ع) در پاسخ خواستاران بیعت فرمود: «لیس ذلک الیکم انّما هو لأهل الشورى و اهل بدر، فمن «رضى به» اهل الشورى و اهل بدر فهو الخلیفة:(8) انتخاب خلیفه، حقّ شما نیست. این کار منحصر به اهل شورا و اصحاب بدر است، هرکس را که آن‏ها برگزیدند خلیفه است.»
در مراسم بیعت با على(ع)، «طلحه» ضمن سخنانى گفت: «... ان اللّه‏ قد رضى لکم الشورى، فأذهب بها الهوى، قد تشاورنا «فرضینا» علیاً فبایعوه:(9) اى مردم، خداوند شورا را براى شما پسندیده است و با آن خواسته دل را از بین برده است. ما مشورت کردیم و على را برگزیدیم، با وى بیعت کنید!»
در جنگ جمل، طلحه به على(ع) گفت: «فاعتزل هذا الأمر و نجعله شورى بین المسلمین، فأن «رضوا» بک، دخلتَ فیما دخله الناس. و ان «رضوا» غیرک کنت رجلاً من المسلمین:(10) از حکومت کناره بگیر تا آن‏را شورا قرار دهیم. اگر تو را برگزیدند، در کارى وارد شده‏اى که همه مسلمانان وارد شده‏اند، و اگر دیگرى را انتخاب کردند، تو هم مردى از مسلمانان هستى!» کنایه از این‏که تو هم چون دیگران به انتخاب شورا راضى باش.
پس از آن‏که معاویه به حکومت دست یافت، روزى بنى‏هاشم را گرد آورد و گفت: «ألا تحدّثونى عن ادعائکم الخلافة دون قریش، بم تکون لکم؟ «أبالرضا» بکم؟ أم بالأجتماع علیکم دون القرابة؟ أم بالقرابة دون الجماعة؟ أم بهما جمیعاً؟ فإن کان هذا الأمر «بالرضا» والجماعة، دون القرابة، فلا أرى القرابة أثبتت حقاً و لا أسسّت ملکاً، و ان کان بالقرابة دون الجماعة و «الرضا» فما منع العباس عمّ النبّى و وارثه و ساقى الحجیج و ضامن الأیتام أن یطلبها ... ، و ان کانت الخلافة «بالرضا» والجماعة والقرابة جمیعاً، فأن القرابة خصلة من خصال الأمامة، لا تکون الأمامة بها وحدها، و أنتم تدّعونها بها وحدها، ولکنّا نقول: أحق قریش بها من بسط الناس ایدیهم الیه بالبیعة، و نقلوا اقدامهم الیه للرغبة ... : اى بنى‏هاشم، شما ادّعا دارید که خلافت حق اختصاصى شما است و از آن دیگر قریشیان نیست. آیا درباره این ادّعایتان با من سخن نمى‏گویید؟ به چه دلیل خلافت از آن شما است؟ آیا به دلیل رضایت (انتخاب) مردم و گرد آمدن آنان بر شما است (و به خویشاوندى نیست) یا به خویشاوندى است و نه به اجتماع مردم؟ یا به هر دو است (هم به رضایت و اجتماع مردم است و هم به خویشاوندى)؟ اگر حق خلافت به رضایت و اجتماع مردم است و به خویشاوندى نیست، که در این صورت خویشاوندى نه حقّى را ثابت مى‏کند و نه حکومتى را بنیان مى‏گذارد! و اگر حق خلافت به خویشاوندى است و به گرد آمدن مردم و رضایت آنان نیست، پس چه چیزى عباس عموى پیامبر(ص)، و وارث او و ساقى حاجیان و سرپرست یتیمان و ... را از مطالبه آن بازداشت؟ و اگر خلافت هم به رضایت و گرد آمدن مردم است و هم به خویشاوندى، در این صورت خویشاوندى یکى از شرایط امامت است و امامت تنها به خویشاوندى نیست. شما تنها به سبب خویشاوندى ادعاى خلافت دارید، ولى ما مى‏گوییم که سزاوارترین قریش به خلافت کسى است که مردم با او بیعت کنند و با شوق به سوى او روند ... .»
ابن عباس در پاسخ معاویه گفت: «ندّعى هذا الأمر بحقّ من لولا حقّه لم تقعد مقعدک هذا، و نقول: کان ترک الناس أن یرضوا بنا و یجتمعوا علینا، حقاً ضیّعوه و حظّاً حرموه ...:(11) ما خلافت را به حق کسى (پیامبر (ص) ) ادّعا مى‏کنیم که اگر حق او نبود، اکنون تو بر این جایگاه ننشسته بودى، و مى‏گوییم: این‏که مردم از انتخاب ما و گرد آمدن بر ما سرباز زدند، حقى بود که پایمال کردند و بهره‏اى بود که از آن محروم شدند ... .»
گفتنى است که در این متن، همه‏جا واژه «الرضا» مترادف واژه«الجماعة» آمده است.
آن‏گاه که «عبداللّه‏ بن زبیر» از «محمد بن حنفیّه» و «عبداللّه‏ بن عباس» خواست تا با او بیعت کنند، در پاسخ گفتند: «انا لا نبایع الا من اجتمعت علیه الامّة، فاذا اجتمعت علیک الأمّة بایعناک ...:(12) ما جز با کسى که امّت بر او گرد آمده باشد، بیعت نمى‏کنیم. هرگاه امّت بر تو گرد آمدند، با تو بیعت خواهیم کرد ... .»
پس از مرگ «یزید بن معاویه»، «سلم بن زیاد» (والى خراسان) سپاه خراسان را به بیعت با «منتخب» و «الرضا» فرا خواند: «... و دعا الناس الى البیعة على الرضا حتى یستقیم امر الناس على خلیفة فبایعوه.»(13)
پس از مرگ یزید بن معاویه و فرار «عبیداللّه‏ بن زیاد» از عراق، مردم بصره خواستند براى خود امیرى برگزینند. سران آن‏ها «قیس بن الهیثم السُّلَمى» و «نعمان بن سفیان راسبى» بودند. قیس به انتخاب نعمان رضایت داد و گفت: «قد رضیت بمن رضى به النعمان و سماه لکم.» و نعمان از قیس و مردم بر «الرضا» (منتخب) پیمان گرفت: «... و أخذ على قیس و على الناس العهود بالرضا.»(14)
در قیام مختار، شیعیان بر او گرد آمده و به او رضایت دادند: «... واتّفقوا على الرضا به.»(15)
در قیام توابین، «رفاعة بن شداد»، پس از «مسیب»، رشته کلام را به دست گرفت و گفت: «ولّوا أمرکم رجلاً تفزعون الیه و تحفّون برایته و قد رأینا مثل الذى رأیت، فأن تکن انت ذلک الرجل، تکن عندنا مرضیاً ... : فرماندهى‏تان را به مردى بسپارید که در سختى‏ها به او پناه برده و بر پرچمش گرد آیید! رأى ما چون رأى تو است. اگر تو آن مردى، نزد ما برگزیده‏اى (پسندیده‏اى)... .»
هنگامى که «مصعب بن زبیر» با «عبدالملک بن مروان» به پیکار بود، «مهلب بن أبى صفره» و یارانش، از طرف «عبداللّه‏ بن زبیر» در خوزستان با خوارج مى‏جنگیدند. چون مصعب کشته شد، مهلب و یارانش با عبدالملک بیعت کردند. خوارج چون چنین دیدند فریاد برآوردند که‏اى دشمنان خدا، دیروز در دنیا و آخرت از او بیزارى مى‏جستید و او امروز که امیر شما را کشته، امامتان شده است!؟ کدام گمراه و کدام راه یافته است؟!.» سپاهیان مهلب پاسخ دادند: «یا اعداء اللّه‏، رضینا بذالک، اذ کان یلى امورنا و نرضى بهذا کما کنا رضینا بذاک:(16) اى دشمنان خدا! به مصعب راضى بودیم چون امیر ما بود، و اکنون به عبدالملک رضایت داریم، چنان‏که به مصعب رضایت داشتیم.»
در پیکار «هرثمة بن أعین» با «ابوالسرایا»، چون عرصه بر هرثمه تنگ شد، فریاد برآورد: «یا أهل الکوفة، علام تسفکون دماءَنا و دمائکم؟ ان کان قتالکم ایانا کراهیّة لأمامنا، فهذا المنصور بن المهدى، رضىً لنا و لکم، نبایعه ...:(17) اى کوفیان، چرا خون خود و خون ما را مى‏ریزید؟ اگر جنگتان با ما بدان جهت است که امام ما را نمى‏پسندید، این، منصور پسر مهدى است و مورد پسند ما و شما است. با او بیعت مى‏کنیم ....»
در قیام ابوالسرایا پس از مرگ «ابن طباطباى علوى»، ابوالسرایا در سخنرانى خود گفت: «... و قد وصى ابوعبداللّه‏ الى شبیهه ... فأن رضیتم فهو الرضا، والا فاختاروا لأنفسکم:(18) ابوعبداللّه‏ (ابراهیم بن طباطبا) کسى مانند خود را به جانشینى برگزیده است ... اگر او را مى‏پسندید، او منتخب ـ «الرضا» ـ است وگرنه، دیگرى را براى خود برگزینید.»
در همین قیام، پس از سخن ابوالسرایا، «على بن عبداللّه‏ علوى» که ابن طباطبا او را به جانشینى خود انتخاب کرده بود، به «محمد بن زید» علوى گفت: «قّلدناک الریاسة و انت الرضا عندنا:(19) تو را ریاست دادیم، تو نزد ما پسندیده‏اى (منتخب مایى).»
در جریان نصب امام رضا به امامت، «ابن سنان» از امام کاظم(ع) پرسید: «پس از شما چه کسى امام است؟ امام پاسخ داد: فرزندم على. ابن سنان گفت: «له الرضى والتسلیم:(20) به او راضى و تسلیم هستیم.»
مأمون روزهاى سه‏شنبه براى مناظره فقهى مى‏نشست. روزى نشسته بود که مردى ـ دامن به کمر زده و کفش به دست گرفته ـ وارد شد، بر گوشه‏اى ایستاد و گفت: «السلام علیکم.» مأمون جواب سلامش را داد. مرد گفت: از این جایگاهى که در آن نشسته‏اى خبرم ده؟ آیا به اجتماع امّت است یا به قهر و غلبه؟ مأمون گفت: نه به این است و نه به آن، بلکه کسى که عهده‏دار حکومت مسلمانان بود، من و برادرم را جانشین خود کرد، «فلما صار الأمر الىّ، علمت أنى محتاج الى اجتماع کلمة المسلمین فى المشرق والمغرب على الرضا بى: چون حکومت به من رسید، دانستم در انتخاب خودم به اجتماع رأى مسلمانان در شرق و غرب نیازمندم» و دیدم که اگر حکومت را رها کنم مسلمانان با هم نزاع مى‏کنند؛ کار اسلام پریشان و کار مسلمانان آشفته مى‏گردد؛ جهاد باطل، حج متوقف و راه‏ها ناامن مى‏شود، «فقمت حیاطة للمسلمین الى ان یجمعوا على رجل یرضون به فأسلم الیه الأمر:(21) پس براى حفظ مسلمانان حکومت را به‏عهده گرفتم تا این‏که آنان بر کسى که مورد قبول همه باشد گرد آیند و من حکومت را به او بسپارم. و هرگاه آنان بر کسى اتفاق کنند، حکومت را به او واگذار مى‏کنم.» پس آن مرد سلام کاملى کرد و رفت.
چنان‏که ملاحظه مى‏شود در موارد بیست‏گانه مذکور که از متون مختلف و از محدوده زمانى سال 36 تا220 هجرى گردآورى شده است، «الرضا» غالباً با کلمه «الجماعة» مترادف آمده است و حتى در مواردى هم که تنها به کار رفته همان معنا را دارد. از بررسى موارد کاربرد واژه «الرضا» چنین برمى‏آید که مقصود از آن در عرف اهل آن زمان، «منتخب»، «برگزیده» و «کسى است که همه یا اکثریت مردم یا اهل حل و عقد (خبرگان) او را انتخاب کرده و پسندیده باشند.
معناى «الرضا من آل محمد» در دعوت عباسیان
با توجه به آنچه در معناى الرضا گفته شد، «الرضا من آل محمد»، یعنى «منتخب» از «آل محمد(ص)» چون سال 100 هجرى سپرى شد و حکومت اموى به مرحله ثبات خود رسید و با اصلاحات «عمر بن عبدالعزیز» فشار حکومت بر مخالفان کاهش یافت، بنى‏هاشم که از پیش منتظر سپرى شدن سال 100 بودند، در سال‏هاى آغازین سده دوم هجرى، در سه گروه کاملاً جدا از هم ـ که هر سه متکى بر یکى از سه پسر بزرگ حضرت على(ع) بودند ـ، دعوت خود را شروع کردند. این سه گروه عبارت بودند از: عباسیان، فرزندان امام حسن(ع) و فرزندان امام حسین(ع).
عباسیان خود را میراث‏دار «ابوهاشم» پسر «محمد بن حنفیّه» مى‏دانستند. پس از شهادت امام حسین(ع)، چون فرزندان امام حسین(ع) و امام حسن(ع) تحت نظر بودند، و از طرفى محمد بن حنفیه نه در واقعه کربلا شرکت کرده بود و نه به بیعت ابن زبیر تن داده بود، میدان فعالیت براى او و فرزندش بیشتر باز بود. به نقلى ابوهاشم پسر محمد حنفیّه هنگام مرگ، محمد بن على، نوه عبداللّه‏ عباس را جانشین خود کرد و بدین‏گونه سازمان دعوت او به عباسیان رسید.(22)
فرزندان امام حسین(ع) به رهبرى ائمه شیعه: امام باقر(ع).
فرزندان امام حسن(ع) و در رأس آن‏ها «عبداللّه‏ بن الحسن» و بعدها پسرش «محمد»؛ معروف به «نفس زکیّه.»
در آغاز، عباسیان مردم را به نام خود دعوت مى‏کردند(23) و همزمان با آن‏ها، دعوتگران علوى نیز در خراسان پراکنده بودند. از طرفى تنى چند از داعیان عباسى گرفتار و کشته شده بودند و ممکن بود که اگر کار به همین منوال پیش برود، رهبرى دعوت هم افشا شود. از سوى دیگر، مردم ـ به‏ویژه مسلمانان غیر عرب ـ به علویان علاقه بیشترى داشتند؛(24) بنابراین عباسیان دریافتند که اگر مردم را به نام خود دعوت کنند و در کنار آن‏ها، فرزندان على(ع) هم مردم را به خود بخوانند، کسى به ایشان دل نخواهد بست و همه یا دست کم بیشتر مردم به علویان خواهند پیوست و کار آنان به جایى نخواهد رسید. از این‏رو، پس از بررسى کامل و چند تجربه کوچک و خطرناک ولى پرفایده، با مهارت کامل و دقت کافى، شعار «الرضا من آل محمد» را مطرح کردند، مردم را به آن دعوت نمودند و از دعوت مستقیم به خود دست کشیدند. آن‏ها با طرح این شعار، هم چهره واقعى خود را از عامه مردم و حکومت پنهان داشتند و خود را آل محمد(ص) جلوه دادند، و هم بدین وسیله خود را به علویان پیوند زدند و از محبوبیت آن‏ها بهره فراوان بردند؛ به‏گونه‏اى که بسیارى از شیعیان علوى که ماهیت عباسیان را نشناخته بودند نیز به آنان پیوستند.
عموم دعوت شدگان ـ به‏ویژه خراسانیان ـ هم به خاطر دورى از حجاز و هم به خاطر فشار حکومت که مانع هرگونه پرسشى در مورد بنى‏هاشم بود توانایى شناخت دسته‏بندى‏هاى سیاسى بنى‏هاشم را نداشتند و گمان مى‏کردند که «آل محمد» فقط یک گروه است. آن‏ها بین عباسیان، بنى حسن(ع) و بنى حسین(ع) فرق نمى‏گذاشتند؛ از این‏رو علاقه‏مندان آل محمد و ناراضیان حکومت، جملگى زیر این پرچم گرد آمدند.
امام عباسى، با اصرار به سران دعوت خود تأکید مى‏کرد که از او هیچ نامى نبرند و عامه مردم را به «الرضا من آل محمد» بخوانند(25) و در پاسخ کسانى که مى‏خواهند «الرضا» را بشناسند، بگویند: «ما تقیّه مى‏کنیم.» البته آن‏ها مجاز بودند که نام امام عباسى را تنها به افراد مورد اعتمادشان بگویند!
«الرضا من آل محمد» در نزد سران دعوت و عباسیان، امام عباسى بود، ولى عامه افرادى که به دعوت پیوسته بودند از این امر آگاه نبودند، لذا هنگامى که امام عبّاسى خواست «ابومحمد صادق» را براى دعوت به خراسان روانه کند، براى پرهیز از افشاى چهره واقعى خود به وى تأکید کرد که از برخورد با دعوتگران علوى به‏ویژه شخصى به نام «غالب» ـ که به شدت دوستدار علویان بود ـ پرهیز کند، ولى غالب از آمدن ابومحمد آگاه شد و به نزد او رفت و بین آن دو درباب برترى عباسیان و علویان مناظره‏اى سخت درگرفت. پس از این واقعه، راز ابومحمد فاش گردید و به دست والى خراسان کشته شد(26) (106 هجرى). ظاهرا پس از مرگ او و براى پیش‏گیرى از افشاى دعوت عباسى، شعار «الرضا من آل‏محمد» مطرح شده است.(27)
الرضا من آل‏محمد نزد دعوت شدگان
از بررسى گزارش‏هاى مورخان در باب دعوت و بیعت مردم خراسان با «الرضا» و عکس‏العمل آنان پس از ظهور و به حرکت رسیدن عباسیان، بر مى‏آید که بیشتر دعوت شدگان ـ اگرنه همه آن‏ها ـ «الرضا من آل‏محمد» را شخصى از فرزندان پیامبر(ص) مى‏دانسته‏اند. به گفته «فلیپ حتى» «شیعیان مى‏پنداشتند که خاندان هاشم منحصر به فرزندان على(ع) است.»(28) از این‏رو، پیروزى عباسیان موجب سرخوردگى بسیارى از ایرانیان شد، حتى برخى زبان به اعتراض گشودند و جان خود را بر سر این کار نهادند. قیام‏هایى چون قیام «شُرَیک بن شیخ» در بخارا و اعتراض برخى سران دعوت و نیز گرایش ایرانیان به قیام‏هاى ضد عباسى علویان نشان مى‏دهد که در نظر آنان «الرضا من آل‏محمد» کسى از فرزندان پیغمبر بوده است. اینک نمونه‏اى از شواهد تاریخى این نظریه را از نظر مى‏گذارنیم:
1 ـ پس از ظهور دولت عباسى و آگاهى عباسیان از تمایل «ابوسلمه» به علویان، «سفاح» برادرش منصور را با سى تن به خراسان فرستاد تا هم از «ابومسلم» بیعت بگیرد و هم نظر او را درباره کار ابوسلمه جویا شود. یکى از نوادگان امام سجاد(ع) به نام «عبیداللّه‏ بن الحسین بن على بن الحسین الأعرج» همراه این هیأت بود. «سلیمان بن کثیر خزاعى» یکى از بزرگ‏ترین داعیان عباسى که پیش از ابومسلم رهبر سازمان دعوت در خراسان بود، به عبیداللّه‏ گفت: «انا غلطنا فى امرکم و وضعنا البیعة فى غیر موضعها، فهلّم نبایعکم و ندعوا الى نصرتکم:(29) ما در مورد کار شما اشتباه کردیم و بیعت را در جاى خودش ننهادیم، بیایید با شما بیعت کنیم و مردم را به یارى شما بخوانیم.» عبیداللّه‏ گمان کرد که این پیشنهاد توطئه‏اى از طرف ابومسلم است و اگر به ابومسلم خبر ندهد او را خواهد کشت. از این‏رو جریان را به ابومسلم خبر داد و ابومسلم، یار دیرین خویش را طبق فرمان امام عباسى که «به هر کس شک کردى او را بکش»، گردن زد، او حتى بنابر برخى روایات، عبیداللّه‏ را نیز مسموم کرد و از میان برداشت!(30)
این واقعه که در حدود چهار ماه پس از ظهور دولت عباسى روى داد نشان مى‏دهد بسیارى از خراسانیان (و حتى افرادى در رأس دعوت عباسى چون سلیمان بن کثیر خزاعى) گمان مى‏برده‏اند که حکومت به علویان خواهد رسید.
2 ـ پس از پیروزى عباسیان و آشکار شدن چهره واقعى دعوت عباسى و شناخت مردم از این دعوت، یکى از بزرگان بخارا به نام «شُرَیک بن شیخ مهرى» که «مردى بود از عرب به بخارا باشیده، و مردى مبارز بود و مذهب شیعه داشتى و مردمان را دعوت کردى به خلافت فرزندان امیرالمؤمنین على(ع) و گفتى: ما از رنج مروانیان اکنون خلاصى یافتیم. ما را رنج آل عباس نمى‏باید، فرزندان پیغامبر باید که خلیفه پیغامبر بود. خلقى عظیم بر وى گرد آمدند. و امیر بخارا «عبدالجبار بن شعیب» بود و با وى بیعت کرد و امیر خوارزم «عبدالملک بن هرثمه» با وى بیعت کرد و امیر بَرْزَم «مُخَلَّد بن حسین» با وى بیعت کرد و اتفاق کردند و پذیرفتند که این دعوت آشکار کنیم و هر کس که پیش آید با او حرب کنیم.»(31)
بنابر نقل منابع دیگر، بیش از سى هزار نفر دعوتش را پاسخ گفتند و چند ماه با «زیاد بن صالح» فرستاده ابومسلم جنگیدند تا سرانجام شریک کشته شد و قیام سرکوب گردید.(32) از این گفته «نرشخى» (م 348): «چون زیاد از بخارا دل فارغ کرد، به جانب سمرقند رفت و آن‏جا او را حربها افتاد»(33) بر مى‏آید که مردم سمرقند نیز علیه عباسیان به پاخاسته بودند؛ چنان‏که از وسعت قیام شریک و پیوستن گروه زیادى از مناطق مختلف (بخارا، خوارزم، برزم) به این قیام بر مى‏آید که دست‏کم مردم این نواحى معتقد بوده‏اند که «الرضا من آل‏محمد» شخصى از فرزندان پیامبر(ص) است. گرچه قیام شریک که خواستار خلافت فرزندان پیامبر بود سرکوب شد (133 هجرى)، ولى هم‏چنان معتقدان به این عقیده در خراسان بسیار بوده و حتى در میان فرماندهان و حکمرانان خراسان نیز افرادى براین عقیده بودند. گواه این مطلب آن‏که چون در سال 140 هجرى، منصور، «عبدالجبار اَزدى» را حکومت خراسان داد، وى به تعقیب شیعیان بنى‏هاشم پرداخت و از آنان کشتارى عظیم کرد و در تعقیب آنان اصرار ورزید؛ آن‏ها را مثله کرد و شمارى از فرماندهان و حکمرانان خراسان از جمله «مُغَیرة بن سلیمان» و «حُرَیش بن محمد ذُهْلى» ـ از فرماندهان و ـ «مجاشع بن حُریث انصارى» ـ حکمرانان بخارا ـ و ابوالمغیره، «خالد بن کثیر» حکمران قُهستان را به جرم دعوت به فرزندان على‏بن ابى‏طالب(ع) کشت.(34)
الرضا من آل‏محمد پس از بنیاد دولت عباسى
این شعار کمى پس از سال 100 هجرى آغاز شد و دعوتگران علوى و عباسى مشترکا آن را تبلیغ کردند. البته این شعار، در قیام «زید بن على» و فرزندش «یحیى بن زید» در زمان امویان نیز مطرح شده بود.
اما عباسیان تا ظهور دولت و آشکار شدن چهره واقعى‏شان با تأکید فراوان آن‏را تبلیغ مى‏کردند. قاعدتا باید با پیروزى دولت عباسى این شعار نیز پایان مى‏یافت، ولى نه تنها چنین نشد، بلکه بیش از پیش جا افتاد و گسترش یافت.
حدود سه ماه بعد از روى‏کار آمدن عباسیان در سال 133 هجرى در خراسان، «شریک بن شیخ» با طرح مجدد این شعار روحى تازه در آن دمید. از آن پس علویان یکى پس از دیگرى به قیام‏هایى در گوشه و کنار قلمرو اسلامى به ویژه در حجاز، عراق و ایران دست زدند و بسیارى از آنان در قیام‏هاى خود به «الرضا من آل‏محمد» دعوت کردند. قیام‏هاى پراکنده ادامه داشت تا آن‏که پس از مرگ هارون، درگیرى امین و مأمون بر سر حکومت، موجب ضعف قدرت عباسى شد و قیام‏هاى علویان جان تازه‏اى گرفت. این قیام‏ها با وسعت زیادى که داشت، خطر اصلى حکومت عباسى به‏شمار مى‏آمد و مأمون که دولت عباسى را در خطر انقراض مى‏دید به اجبار على بن موسى، امام هشتم شیعیان را با نام «الرضا» ولى‏عهد خود قرار داد(35) و به‏این وسیله علویان شورشى را خلع سلاح کرد. مأمون پس از آن‏که دیگر شورشیان را هم سرکوب و اوضاع را تثبیت کرد، على بن موسى‏الرضا را به شهادت رساند؛ ولى دیرى نپایید که دوباره شعله انقلاب برافروخته شد و در سال 207 هجرى (حدود چهار سال بعد از شهادت امام رضا) این شعار دوباره مطرح گردید.(36)
با نگاهى به منابع، مى‏توان ادعا کرد که در دوران کمتر خلیفه‏اى از خلفاى عباسى کسى از علویان با دعوت به «الرضامن آل محمد» قیام نکرده است. به‏عنوان نمونه قیام‏کنندگان ذیل در قیام خود به «الرضا من آل محمد» دعوت مى‏کردند:
«یحیى بن عبداللّه‏ بن الحسن»(37) و «حسین بن على» (شهید فخ، 169 ه)(38) «حسن هرش» (198)(39) «عبداللّه‏ بن معاویه» (127 ه)(40) «ابوالسرایا» و «محمد بن ابراهیم طباطبا» (199)(41) «عبدالرحمن بن احمد» (از فرزندان عمر بن على(ع) به سال (207)(42) «محمد بن قاسم» (از فرزندان امام سجاد به سال 219 در زمان معتصم)(43) «یحیى بن عمر» (از فرزندان زید بن على در سال 205 به دوران مستعین)(44) و «حسن بن زید» و یارانش به سال 250 در رى.(45) این قیام‏ها و دعوت‏ها پیوسته ادامه داشت تا آن‏جا که برخى از علویان در مغرب (170 ه) و برخى در طبرستان و دیلم (250 ه) به حکومت رسیدند و از رنج تعقیب و گریز سالیان دراز دمى بیاسودند.
خاتمه
از بیعت مردم با دعوت‏ها و قیام‏هاى علوى چنین بر مى‏آید که مراد از «الرضا من آل‏محمد» شخصى از خاندان پیامبر بوده است که مردم یا بزرگان هاشمى و علوى و یا بزرگان بلاد و ... بر او اجتماع کنند و به او راضى شوند؛ هر کس انتخاب مى‏شد «الرضا» بود. بنابراین از «الرضا» شخص معین و مشخصى مراد نبوده است.
پى‏نوشت‏ها:
1. لوئیس معلوف، المنجد فى اللغة، (بیروت، دارالمشرق، 1973 م) ص 265؛ انیس ابراهیم، عبدالحلیم منتصر، المعجم الوسیط، چاپ چهارم (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1372 ش / 1412 ق) ص 351؛ حسین بن محمد اصفهانى راغب، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشى، (بى جا، دارالکاتب العربى، افست قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان) ص 202؛ محمد بن مکرم ابن منظور، لسان‏العرب، (18 ج)، تحقیق و تعلیق مکتب تحقیق التراث، چاپ دوم، (بیروت، داراحیاء التراث العربى، 1413 ق / 1993 م) ج 5، ص 236.
2. محمد بن جریر طبرى، تاریخ الامم و الرسل و الملوک، (8 ج)، (قاهره، مطبعة الاستقامة، 1358 ق / 1939 م) ج 3، ص 455.
3. رضىً در این‏جا به معناى «مرضىّ» است.
4. طبرى، پیشین، ج 3، ص 452.
5. همان، ص 450؛ عبدالحمید ابن ابى‏الحدید، شرح نهج‏البلاغة، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، (20ج)، چاپ اوّل، (قاهره، دار احیاء الکتب‏العربیة، 1378 ق / 1959 م) ج 11، ص 9.
6. طبرى، پیشین، ج 3، ص 456؛ ابوعلى رازى مسکویه، تجارب الامم، تصحیح ابو القاسم امامى، چاپ اوّل، (تهران، دار سروش للطباعة والنشر، 1366 ش / 1987 م) ج 1، ص 294.
7. مسکویه، پیشین، ج 1، ص 287.
8. عبداللّه‏ بن مسلم ابن قتیبه، الأمامة والسیاسة، تصحیح على شیرى، (2 ج)، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1371 ش) ج 1، ص 65.
9. همان، ص 65.
10. همان، ص 95.
11. عبداللّه‏ بن مسلم ابن قتیبه، عیون الأخبار، (4 ج)، چاپ اوّل، (قاهره، دار الکتب المصریة، 1925، افست قم، منشورات الشریف الرضى، 1373 ش) ج 1، ص 605.
12. مجهول المؤلف، اخبار الدولة‏العباسیة، تصحیح عبدالعزیز الدورى و عبدالجبار المطلبى، (بیروت، دارالطلیعة للطباعة والنشر، 1971 م) ص 99.
13. طبرى، پیشین، ج 4، ص 421 ؛ عزالدین ابن اثیر، الکامل فى‏التاریخ، (بیروت، دار صادر، 1385ق/1965م) ج 4، ص 155.
14. احمد بن یحیى بن جابر بلاذرى، انساب الاشراف (6 قسم)، تحقیق عبدالعزیز الدورى، چاپ اوّل، (بیروت، دارالنشر، 1398 ق / 1978 م) ج 13، ص 298؛ ابن اثیر، پیشین، ج 4، ص 136.
15. ابن اثیر، پیشین، ج 4، ص 212.
16. مسکویه، پیشین، ج2، ص168؛ ابن‏اثیر، پیشین، ج4، ص335. متن از تجارب‏الأمم مسکویه نقل شده است.
17. ابوالفرج اصفهانى، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صَقْر، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1414 ق / 1372 ش) ص 443.
18. همان، ص 434.
19. همان، ص 435.
20. محمد بن محمد بن نعمان مفید، الأرشاد فى معرفة حجج‏اللّه‏ على العباد، (2 ج)، چاپ اوّل، تحقیق مؤسسة آل‏البیت لأحیاء التراث، (قم، المؤتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق) ج 2، ص 353.
21. جلال‏الدین سیوطى، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محیى‏الدین عبدالحمید، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1411 ق / 1370 ش) ص 327.
22. سعد بن عبداللّه‏ اشعرى، المقالات و الفرق، تصحیح جواد مشکور، چاپ اوّل، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1361 ش) ص 39 و 40؛ ابوحنفیه نعمان بن محمد تمیمى مغربى قاضى نعمان، شرح الاخبار فى فضایل ائمة الاطهار، (3 ج)، تحقیق سید محمد حسینى جلالى، چاپ اوّل، (قم، مؤسسة‏النشر الاسلامى، 1414) ج 3، ص 316؛ على بن ابى الغنائم العمرى، المجدى فى انساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوى دامغانى، چاپ اوّل، (قم، مکتبة النجفى، 1409) ص 224؛ محمدباقر مجلسى، بحارالانوار، (تهران، دارالکتب الاسلامیة، بى‏تا) ج 42، ص 103 ـ 104.
23. ابوحنیفه احمد بن داود دینورى، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اوّل، (قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1960 م) ص 333 و 335؛ طبرى، پیشین، ج 5، ص 316.
24. اخبارالدوله، پیشین، ص 198 ـ 199.
25. همان، ص 194 و 200 و 204؛ بلاذرى، پیشین، ج 3، ص 82 و 114 ـ 115؛ طبرى، پیشین، ج 6، ص 27 و 45 و 46 و 49؛ سیوطى، پیشین، ص 257.
26. طبرى، پیشین، ج 5، ص 394.
27. دینورى، پیشین، ص 333 و 335؛ طبرى، پیشین، ج 5، ص 316؛ ابراهیم‏حسن حسن، تاریخ سیاسى اسلام، 3ج، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، (تهران، سازمان انتشارات جاویدان، 1371 ش)، ج 1، ص 437.
28. فیلیپ خلیل حتى، تاریخ عرب ، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، (تهران، انتشارات آگاه، 1363) ص357.
29. ابونصر سهل بن عبداللّه‏ بخارى، سرالسلسلة العلویة، تحقیق سید محمدصادق بحرالعلوم، چاپ اوّل، (نجف، المکتبة‏الحیدریة بالنجف، 1381 ق / 1962 م، افست قم، منشورات الشریف‏الرضى، 1371ش/1413ق) ص10؛ ابن قتیبه، پیشین، ج 2، ص 172؛ طبرى، پیشین، ج 6، ص 104، ابن اثیر، پیشین، ج5، ص437.
30. اصفهانى، پیشین، ص 159.
31. ابوبکر محمد بن جعفر نرشخى، تاریخ بخارا، ترجمه ابو نصر احمد بن محمد قباوى، تلخیص محمد بن ظفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوى، چاپ دوم، (تهران، انتشارات توس، 1363 ش) ص 86.
32. بلاذرى، پیشین، ج 3، ص 171؛ احمد بن ابى یعقوب یعقوبى معروف به ابن واضح، تاریخ یعقوبى، 2ج، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1414 ق / 1373 ش) ج 2، ص 354؛ طبرى، پیشین، ج 6، ص112؛ ابن اثیر، پیشین، ج 5، ص 448؛ ابن قتیبه، پیشین، ج 2، ص 188.
33. نرشخى، پیشین، ص 87.
34. یعقوبى، پیشین، ج 2، ص 371؛ طبرى، پیشین، ج 6، ص 146.
35. اصفهانى، پیشین، ص 455 و 499؛ طبرى، پیشین، ج 7، ص 139؛ قاضى نعمان، پیشین، ج 3، ص 338.
36. طبرى، پیشین، ج 7، ص 168.
37. محمد بن یعقوب کلینى، اصول کافى، تصحیح على‏اکبر غفارى، ترجمه سید جواد مصطفوى، 4 ج، (تهران، انتشارات علمیه اسلامیه، بى‏تا) ج 2، ص 188. (زندگانى موسى بن جعفر(ع) ).
38. طبرى، پیشین، ج 6، ص 412؛ اصفهانى، پیشین، ص 366 ـ 385.
39. طبرى، پیشین، ج 1، ص 116، ابن اثیر، پیشین، ج 8، ص 301. (این شخص علوى نبوده است).
40. اصفهانى، پیشین، ص 155.
41. طبرى، پیشین، ج 7، ص 177؛ ابن اثیر، پیشین، ج 8، ص 302؛ قاضى نعمان، پیشین، ج 3، ص 334؛ اصفهانى، پیشین، ص 428 ـ 435.
42. طبرى، پیشین، ج 7، ص 168.
43. همان، ص 219؛ اصفهانى، پیشین، ص 464 ـ 473؛ قاضى نعمان، پیشین، ج 3، ص 345.
44. طبرى، پیشین، ج 7، ص 426؛ اصفهانى، پیشین، ص 506؛ محمد بن على بن طباطبا ابن طقطقى، الفخرى فى الآداب السلطانیة والآداب الملکیة، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1416 ق /1373ش) ص 240.
45. طبرى، پیشین، ج 7، ص 433؛ على بن الحسین مسعودى، مروج‏الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1370 ش) ج 2، ص 558.
منابع
ـ ابراهیم انیس، منتصر عبدالحلیم، المعجم الوسیط، چاپ چهارم، (تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1412 ق / 1372 ش).
ـ ابن ابى‏الحدید، عبدالحمید (م 656 ق)، شرح نهج‏البلاغه، (20 ج)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ اوّل، (قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1378 ق / 1959 م).
ـ ابن اثیر، عزالدین (م 630 ق) الکامل فى‏التاریخ، (بیروت، دار صادر، 1385 ق / 1965 م).
ـ ابن طقطقى، محمد بن على بن طباطبا (م 709 ق)، الفخرى فى‏الآداب السلطانیة، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى،1416 ق / 1373 ش).
ـ ابن قتیبة، عبداللّه‏ بن مسلم، الأمامة و السیاسة (2 ج)، تصحیح على شیرى، چاپ اوّل، (قم، منشورات‏الشریف‏الرضى، 1371 ش).
ــــــــــــــــــــــــ ، عیون‏الأخبار (4 ج)، چاپ اوّل، (قاهره، دارالکتب المصریة، 1925، افست در قم، منشورات الشریف الرضى، 1373 ش).
ـ ابن منظور، محمد بن مکرم (م 711 ق)، لسان العرب، (18 ج)، تحقیق و تعلیق مکتب تحقیق التراث، چاپ دوم، (بیروت، داراحیاء التراث العربى 1413 ق / 1993 م).
- اشعرى، سعد بن عبد اللّه‏ (م 301 ق)، المقالات والفرق، تصحیح جواد مشکور، چاپ اوّل، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1361 ش).
ـ اصفهانى، ابوالفرج (م 356 ق) مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صَقْر، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1414 ق / 1372 ش).
ـ بخارى، ابونصر سهل بن عبداللّه‏ (م 341)، سرالسلسلة العلویة، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم، چاپ اوّل، (نجف، المکتبته الحیدریة، 1381 ق / 1962 م. افست قم، منشورات الشریف الرضى، 1413 ق/1371ش).
ـ بلاذرى، احمد بن یحیى بن جابر (م 279 ق) انساب الاشراف (6 قسم)، تحقیق عبدالعزیز الدورى، چاپ اوّل، (بیروت، دارالنشر، 1398 ق / 1978 م).
ـ حسن، ابراهیم حسن، تاریخ سیاسى اسلام، (3 ج) ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ هفتم، (تهران، سازمان انتشارات جاویدان، 1371 ش).
ـ حتى، فیلیپ خلیل، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ دوم، (تهران، انتشارات آگاه، 1366 ش).
ـ دینورى، ابوحنیفه احمد بن داود، (م 282 ق)، الاخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، چاپ اوّل، (قاهره، داراحیاء الکتب العربیة، 1960 م).
ـ راغب، حسین بن محمد اصفهانى، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشى، (بى جا، دارالکاتب العربى، بى‏تا، افست قم، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان).
ـ سیوطى، جلال‏الدین (م 911 ق) تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد محیى‏الدین عبدالحمید، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1411 ق / 1370 ش).
ـ طبرى، محمد بن جریر (م 310 ق) تاریخ الرسل والامم والملوک (8 ج)، (قاهره، مطبعة الأستقامة، 1358 ق / 1939 م).
- العمرى، على بن ابى الغنائم (م قرن 5 ق)، المجدى فى انساب الطالبیین، تحقیق احمد مهدوى دامغانى، چاپ اوّل، (قم، مکتبة النجفى، 1409 ق).
ـ قاضى، نعمان، ابوحنیفة نعمان بن محمد تمیمى مغربى (م 363 ق) شرح الاخبار فى فضایل ائمة الاطهار (3ج)، تحقیق سیدمحمد حسینى جلالى، چاپ اوّل، (قم، مؤسسة النشرالاسلامى، بى‏تا).
ـ کلینى، محمد بن یعقوب (م 328 ق)، اصول کافى، تصحیح على‏اکبر غفارى، ترجمه سید جواد مصطفوى (4ج)، (تهران، انتشارات علمیه اسلامیة، بى‏تا).
- مجلسى، محمد باقر (م 1111 ق)، بحار الانوار، (تهران، دار الکتب الاسلامیة، بى تا).
- مجهول المؤلف، اخبار الدوله العباسیة، تصحیح عبدالعزیز الدورى و عبد الجبار المطلبى، (بیروت، دارالطلیعة للطباعة والنشر، 1971 م).
ـ مسعودى، على بن الحسین (م 345 ق)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، چاپ چهارم، (تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، 1370 ش).
ـ مسکویه، ابوعلى رازى، تجارب الأمم، تصحیح ابوالقاسم امامى، چاپ اوّل، (تهران، دار سروش للطباعة و النشر، 1366 ش / 1987 م).
ـ معلوف، لوئیس، المنجد فى‏اللغة، (بیروت، دارالمشرق، 1973 م).
ـ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (م 413)، الأرشاد فى معرفة حجج‏اللّه‏ على العباد (2 ج) تحقیق مؤسسة آل‏البیت لأحیاء التراث، چاپ اوّل، (قم، المؤتمر العالمى لالفیة الشیخ المفید، 1413 ق).
ـ نرشخى، ابوبکر محمد بن جعفر، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد قباوى، تلخیص محمد بن ظفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوى، چاپ دوم، (تهران، انتشارات توس، 1363 ش).
ـ یعقوبى، احمد بن ابى یعقوب معروف به ابن واضح، تاریخ یعقوبى، (2 ج)، چاپ اوّل، (قم، منشورات الشریف الرضى، 1414 ق / 1373 ش).