اغالبه (مقاله پژوهشی حوزه)

اموى‏ها در شرق، روم و مغرب به فتوحات ادامه دادند. سرزمین مغرب مدت یک قرن ناآرام بود و میان خوارج، اموى‏ها، عباسیان و کارگزاران ایشان دست‏به‏دست مى‏شد. با حاکمیت اغالبه در افریقیه، از نزاع‏ها کاسته شد و آن سرزمین روبه عمران و آبادانى نهاد. عرب‏هاى مهاجر با بربرها، یعنى ساکنان بومى آن سرزمین، آمیختند و به عرب‏هاى افریقایى تبدیل شدند و نسل، فرهنگ و زندگى جدیدى به وجود آمد که از اسلام، سنت‏هاى قبایلى و شرایط منطقه‏اى متاثر بود.
محمد زینهم محمد عزب که کتاب «تاریخ مملکة الاغالبه‏» نوشته ابن‏وردان را تصحیح کرده، مقدمه و حواشى مفصلى به آن افزوده است. مقاله حاضر ترجمه این مقدمه است.
ایجاد حکومت اغالبه در افریقیه در سال 184ه / 800م با ناآرامى‏ها و هرج و مرج و درگیرى مذهبى و شورش‏هاى سپاهیان عرب و بربر حاکم در منطقه، در مدتى طولانى، یعنى از خلافت هشام بن عبدالملک (105-125ه / 724-743م) تا پایان دولت اموى در سال 132ه / 750م، ارتباط تنگاتنگى دارد. (1)
در حقیقت‏خلافت عباسى در مشرق جهت تثبیت موقعیتش مشکلاتى داشت و بر خود فرض مى‏دید که با زندیقان بجنگد و بر جنبش‏هاى علویان چیره شود و خطر رومیان را مرتفع نماید. از این رو خلیفه ابوالعباس سفاح نسبت‏به آن‏چه در سرزمین مغرب 2 رخ مى‏داد، اهتمام زیادى به خرج نداد، زیرا اندیشه‏اش متوجه مشرق بود. با وجود این از جناح غربى حکومت اسلام که «مصر»، «برقه‏» و «افریقیه‏» را در برمى‏گرفت، غافل نشد و فقط درخواست عبدالرحمان بن حبیب را پاسخ گفت. عبدالرحمان بن حبیب بن ابى عبیدة بن عقبة بن نافع رهبر سیاسى فعالى بود. [خلیفه] به دلیل شهرت، فرمان‏برى و پیروزى‏هاى جنگى جدش (عقبة بن نافع) به او اعتماد داشت، ولى او از شیوه سیاسى جد خود عدول کرد. وى که چشم به حکومت دوخته بود، مانند عبدالرحمان بن معاویة بن هشام بن عبدالملک (138-172ه) حکومت را سر و سامان نداد و در همه حال به فکر باقى ماندن در مسند قدرت بود، بدون آن‏که از مشروعیت‏برخوردار باشد. (2)
عبدالرحمان بن حبیب یکى از رهبران بزرگ بومى افریقیه‏اى بود و از این رو، شدیدتر از آنان به حکومت افریقیه دلبسته بود. او به رغم بسیارى از هم‏طرازان خود، یعنى رهبران عرب بومى افریقیه‏اى، خود را سزاوار حکومت مى‏دید. تا این زمان در تاریخ مسلمانان سابقه نداشته است که خلافت‏با استقلال یکى از کارگزارانش، چه استقلال کامل و یا ناقص، همراهى کرده باشد.
اوضاع در حکومت اسلام با هرج و مرج و بى‏ثباتى جریان داشت. در دوران انتقال حکومت از امویان به عباسیان که از نیمه حکومت مروان‏بن محمد جعدى شروع شد و در تمامى دوران ابى‏العباس سفاح و بخشى از دوران ابى جعفر منصور ادامه داشت و ده سال بعد از حاکمیت منصور ثبات یافت، منصور خلیفه، رئیس بلامنازع حکومت اسلامى شد. (3)
هنگامى که عبدالرحمان بن حبیب خود را امیر قیروان نامید براى اعلام فرمان‏بردارى‏اش کسى را نزد ابى‏جعفر منصور فرستاد. خلیفه عباسى در آن هنگام براى دقت نظر در مسئله افریقیه وقت کافى نداشت. پس تا هنگامى که براى نگریستن در کار جناح غربى حکومت‏بزرگش، شرایط (4) ، فرصت کافى را در اختیار او قرار دهد، حکومت وى را به رسمیت‏شناخت و از او خواست اموالى را براى حکومت‏بفرستد. این کار از سوى منصور طبیعى بود، زیرا وى خلیفه مسلمانان بود و بر همه استاندارانش لازم بود که باقى مانده خراج سرزمینشان را براى حکومت مرکزى بفرستند تا خلافت‏براى انجام خواسته‏هایش از آن بهره‏مند شود. عبدالرحمان بن حبیب با این درخواست غافلگیر شد، زیرا او در آن هنگام در افریقیه آن اندازه قدرتمند نبود که بتواند دارایى کافى به‏دست آورده و آن را براى اداره کشور و کارهاى عام‏المنفعه هزینه کند، و مقدارى را هم براى مرکز خلافت‏بفرستد. او مى‏توانست اوضاع را براى خلیفه منصور تشریح کند، اما به جاى این کار، لباس سیاه را که شعار بنى‏عباس بود، از تن به‏در کرد و نام منصور را هم از خطبه انداخت. این نخستین خطاى بزرگى بود که عبدالرحمان‏بن حبیب مرتکب شد، زیرا مى‏پنداشت که مى‏تواند بر همه رقبایش در سرزمین افریقیه چیره شود. در حالى که زمان مناسب نبود او مى‏خواست‏با جدایى از دولت عباسیان کارش را تثبیت کرده و از دست‏سپاهیان آن‏ها در امان بماند; به‏ویژه که رقیبان زیادى در سرزمین افریقیه داشت. از سوى دیگر دولت عباسیان، به سرزمین افریقیه توجه ویژه‏اى داشت چون طرابلس، افریقیه و زاب را دربرگرفته و براى امنیت مصر اهمیت داشت و نیز یکى از استان‏هاى سیاسى، نظامى و مالى دولت اسلامى محسوب مى‏شد. (5)
عبدالرحمان بن حبیب پس از اعلام جدایى از دولت عباسیان، به کمک سپاهیان عرب تحت فرمانش و افرادى که از اهالى افریقیه به خدمت در آورده بود، تثبیت‏حکومتش را شروع کرد. برادرش الیاس بن حبیب که رهبر نظامى توانمندى بود، در این مسئله او را یارى نمود. وى همان کسى است که کارهاى دولت‏برادرش را تایید کرد. عبدالرحمان بن حبیب به جاى این‏که با برادرش همکارى کرده و بر پیمان خویش با او مبنى بر ولایتعهدى الیاس وفا نماید، از او بیمناک شده و به فکر برکنارى او از فرماندهى سپاه افتاد. الیاس موفق شد گروه قابل توجهى سوارکار و جنگجو از میان سپاهیان بومى افریقیه‏اى، در کنار خود آماده نماید. (6)
آن‏چه موجب ضعف بیشتر عبدالرحمان بن حبیب شد این بود که وى براى همگون کردن عناصر عرب موجود در کشور، فکرى نکرد یا از عناصر بربر براى اداره کارهاى حکومت کمک نگرفت تا بتواند موقعیتش را در مقابل رقیبان و کسانى که علیه او خروج مى‏کنند، تثبیت نماید. عبدالرحمان بن حبیب در کار خود عجله کرد و برادرش را از فرماندهى عزل نمود و در صدد برآمد براى پسرش حبیب، به عنوان ولایتعهد، بیعت‏بگیرد (7) . این کار باعث‏شد تا الیاس اهالى افریقیه را علیه او بشوراند و همراه برادرش عبدالوارث جهت قتل او توطئه چینى کند.
در مقابل این خطاهاى عبدالرحمان، از سوى دولت عباسى و افریقیه، اوضاع دگرگون شد و میان او و برادرش الیاس جنگ در گرفت. سران سپاهى همراه الیاس بودند، در نتیجه عبدالرحمان بن حبیب در سال 137ه کشته شد و فرزندش حبیب به تونس فرار کرد.
به این ترتیب بعد از گذشت ده سال و هفت ماه که بیشتر آن در جنگ با بربرها سپرى شد، پرده‏ها براى عبدالرحمان بن حبیب فهرى کنار رفت.
سپس فرزندش حبیب از گروه‏هاى بربر کمک گرفت تا بتواند پادشاهى پدرش را در افریقیه باز گرداند و موفق شد عمویش الیاس را بکشد، اما حکومتش دیرى نپایید و عمویش عبدالوارث بر قیروان چیره شد. حبیب به سوى یکى از قبایل بزرگ بیابانگرد بربر به نام «ورفجومه‏» (8) فرار کرد، که قبیله طارق بن زیاد محسوب مى‏شد و عاصم بن جمیل (9) ریاست آن را عهده‏دار بود. عاصم از خوارج صفریه و خواهرزاده طارق بن زیاد بود و توانست‏با چیره شدن بر حکومت از نفوذ بنى‏حبیب در افریقیه بهره‏مند شود. وى با مردان قبیله‏اش به قیروان یورش برد و حکومتى با مرام خوارج صفریه در آن‏جا ایجاد نمود و به شکنجه اهل سنت پرداخت. حتى گفته شده‏است که آنان با اسبانشان به مسجد جامع قیروان وارد شدند. هنگامى که این خبر به عبدالاعلى بن سمح معافرى پیشواى خوارج اباضیه در «جبل نفوسه‏» رسید از اقدام آنان در مورد مسجد غضبناک شد، با همراهانش به سوى قیروان روانه شد و عاصم بن جمیل را کشت. با این اقدام، حکومت فرزندان عبدالرحمان بن حبیب در افریقیه به پایان رسید.
این حوادث، ابوجعفر منصور را به وحشت انداخت. لذا به استاندار مصر در آن دوران، محمد بن اشعث‏خزاعى دستور داد به افریقیه برود و اباضیه یعنى خوارج صفریه را که بر آن‏جا مستولى شده بودند، بیرون کرده و حکومت آن‏جا را به اهل سنت و جماعت‏باز گرداند. استاندار مصر با سپاه چهل‏هزار نفرى توانست‏بار دیگر مذهب اهل سنت‏یعنى مذهب حکومت عباسى را به افریقیه برگرداند.
محمد بن اشعث فردى به نام اباالاحوص عمرو بن الاحوص عجلى را در افریقیه جانشین خود کرد اما وى نتوانست‏بر رخدادهاى جارى در آن‏جا چیره شود. رهبر خوارج اباضیه، ابوالخطاب عبدالاعلى بن سمح بن مالک معافرى وى را بیرون کرد و خطر خوارج اباضیه افزون شد نیز منصور خلیفه را واداشت تا بار دیگر از استاندار مصر بخواهد به سرعت متوجه افریقیه شود. در منطقه «تاورغا» (واقع در شرق طرابلس) جنگى رخ داد و ابوالخطاب رهبر اباضیه در آن‏جا کشته شد، و بعد از او یعقوب بن حاتم، معروف به ابى حاتم ملزوى، رهبرى اباضیه را عهده‏دار شد. (10)
محمد بن اشعث‏خزاعى، استاندار جدید قیروان، دست‏به کارهایى زد که بوى خشونت و بى‏رحمى مى‏داد، از جمله: وى پادگان جدیدى ساخت، با ساکنان قیروان به شدت رفتار کرد، حتى دستور داد هر مردى را که نام اموى داشت - مانند سفیان و مروان - بکشند. (11) علت این پدیده را نمى‏دانیم. شاید خواسته است‏بدین وسیله در افریقیه که صحنه حوادث بود از شخصیت‏هایى خلاصى یابد که بیم قیامشان علیه عباسیان مى‏رفت. در این‏جا اندکى به این استان مى‏پردازیم تا ببینیم در آن دوران اوضاع آن چگونه بوده‏است.
نگاهى گذرا به امارت افریقیه
بعد از این‏که مسلمانان در محل «سبیطله‏» برکشور روم پیروز شدند (27ه/ 648م) و عقبة بن نافع فهرى مسجد جامع شهر قیروان (12) را در فاصله سال‏هاى 50-55ه / 670-675م بنا نهاد، استان افریقیه پا به عرصه وجود گذاشت. استان افریقیه اسلامى ولایت مستقلى شد که داراى استاندار و مدیریتى جداى از مصر بود.
هنگامى که حسان بن نعمان غسانى (71-85ه / 690-704م) استاندار آن‏جا شد، براى آن استان نظام ادارى جدیدى پى ریخت. حدود جغرافیایى و سیاسى این استان با حدود استان افریقیه روم برابر است. افریقیه روم در برگیرنده استان طرابلس بود که خود افریقیه به آن اضافه شده بود و به‏طور تقریبى مى‏توان محل آن را جمهورى فعلى تونس قلمداد کرد. بعدا بخشى از اقلیمى شد که جغرافى‏دانان اسلامى آن را «اقلیم زاب‏» نامیدند.
افریقیه روم، با این حدود، استان بزرگى بود که مساحت وسیعى از شمال افریقا را شامل مى‏شد. اگر بخواهیم حدود غربى آن را به شکل دقیق مشخص کنیم، مى‏گوییم: آن سرزمین در برگیرنده اقلیم قسطیلیه و ادامه شمالى آن تا ساحل دریا بود و از جانب غرب ادامه مى‏یافت، نصف شرقى کوه‏هاى اوراس را شامل مى‏شد و به مرزهایى ختم مى‏شد که امروزه در سرزمین قبایل در بخش شرقى جمهورى الجزایر فعلى قرار دارد. قلعه لمبیزه یا قلاقل لمبیزه و باغایه داخل آن بود، به دریا وصل مى‏شد و استان «بیجیا»ى فعلى را در برمى‏گرفت و به محل جریان رودخانه شلف مى‏رسید. به گمان ما، این حدود استان افریقیه‏اى است که حسان‏بن‏نعمان آن را سامان داد. (13)
هنگامى که موسى بن نصیر لخمى استاندار افریقیه شد، او و فرزندانش مغرب میانه و مغرب الاقصى را به‏طور کامل فتح کردند. موسى سه استان جدید به وجود آورد: نخست استان مغرب الاقصى که نیمه شمالى کشور مغرب کنونى را شامل مى‏شد. دوم، استان سجلماسة که نصف جنوبى کشور مغرب فعلى را در برمى‏گرفت. سوم، سرزمینى که از مرزهاى غربى استان افریقیه تا مرزهاى استان مغرب الاقصى ادامه داشت و بخش بزرگى از سرزمین جمهورى تونس فعلى را شامل مى‏شد. (14)
در اواخر دوران اموى و در نتیجه آشوب‏هاى وسیعى که از سال 122ق در مغرب در استان حکومتى عبیدالله بن حبحاب شروع شد و تا پایان عصر اموى به طول انجامید و به رغم تلاش‏هاى فراوانى که هشام بن عبدالملک براى فرو نشاندن این آشوب‏ها و مهار شورش گروه‏هاى خوارج صفریه و اباضیه به خرج داد، مغرب میانه و مغرب‏الاقصى از تصرف خلافت اموى خارج گردید و قدرت امویان به رودخانه شلف محدود شد که از کوه‏هاى اوراس سرچشمه مى‏گرفت و به سمت‏شمال تا جنوب شهر الجزایر فعلى ادامه مى‏یافت، آن‏گاه در سمت غرب به دریا نزدیک مى‏شد و از شرق شهر وهران فعلى به دریاى مدیترانه مى‏ریخت. از سخنان یعقوبى جغرافى‏دان (15) چنین فهمیده مى‏شود که قدرت خلافت و به‏ویژه حکومت عباسى، از قسمت‏بالاى این رودخانه تجاوز نمى‏کرده‏است. روشن است هنگامى که عباسیان وارث خلافت امویان شدند، دریافتند که حکومتشان سرزمین وسیعى را شامل مى‏شود و نیروى آن‏ها قادر نیست‏سیطره کاملى بر آن داشته باشد; به‏ویژه که انتقال مرکز حکومت از دمشق به بغداد، مسئولیت‏هاى آسیایى این حکومت را افزون کرد و مسئولیت‏هاى جدیدى به دوش آن‏ها نهاد که امویان از آن جهت آسوده خاطر بودند.
از این رو عباسیان تلاششان را براى حفظ این بخش که در افریقیه براى حکومتشان باقى مانده بود، متمرکز کردند.
اما از آن‏چه در غرب رودخانه شلف یعنى میان مغرب میانه و اقصى واقع شد، چیزى که بیانگر قدرت عباسیان و یا تلاش آنان براى بسط نفوذشان باشد، در دست نداریم و این همان چیزى است که بعد از شکست‏خوارج اباضیه و قتل ابى‏خطاب عبدالاعلى بن سمح بن مالک معافرى در سال 144ه ، عبدالرحمان بن رستم (16) را واداشت‏به غرب رودخانه شلف فرار کند و براى ایجاد کومت‏خوارج اباضیه در آن سرزمین که خارج از قدرت عباسیان بود، تلاش کرده و حکومتش را از دسترس سپاهیان ایشان در امان دارد.
حکومت مرکزى عباسى به دلیل بى‏ثباتى در استان افریقیه که ناشى از درگیرى داخلى بود و عباسیان را مشغول مى‏کرد، توانست‏بر آن‏جاتسلط پیدا کند و فرصتى نیز نیافت تا براى توسعه قدرتش در سایر بخش‏هاى سرزمین مغرب تلاش نماید.
هنگامى که محمد بن شعث‏خزاعى برکنار شد، ابوجعفر منصور استان افریقیه را به یکى از رهبران عرب به نام اغلب بن سالم بن عقال تمیمى (17) تفویض کرد. وى از بزرگان سپاه مصر بود. اغلب بن سالم و پسرش ابراهیم به افریقیه رفتند. اما رهبر خوارج، ابوحاتم، او را به قتل رساند و فرزندش ابراهیم به منطقه «زاب‏» فرار کرده و مهیا کردن زمینه‏هاى کارش را آغاز نمود.
عباسیان به افریقیه این گونه مى‏نگریستند که آن‏جا سرزمینى است‏به دور از مرکز خلافت، و گروه‏هاى متعدد و متخاصم که برخى از آن‏ها دشمن اهل سنت‏اند، در آن‏جا زندگى مى‏کنند; بعضى از ایشان پیرو مذاهب مختلف خوارج هستند، برخى عرب‏اند و بعضى بربر. منصور به این نتیجه رسید که زمام امور این استان را به فرد لایقى بسپارد، این فرد عمر بن حفص بن قبیسة بن‏مهلب، مکنا به ابوجعفر و معروف به هزار مرد - یعنى کسى که به‏سان هزار مرد در میدان جنگ است، (نوعى مبالغه) (18) - و فرمانده معروفى از طایفه بنى مهلب بن ابى صفره بود که پیروزى‏هاى نظامى چشمگیرى در دوران اموى داشت.
هنگامى که عمر بن حفص نتوانست‏به نیروهاى خراسانى مقیم در افریقیه و قبایل عرب ساکن در آن‏جا اعتماد کند، سپاه جدیدى با خود آورد و به رغم نفوذ سپاهیان عباسى در افریقیه، خوارج از اطاعت و نیروى مردمى عرب و بربر برخوردار شدند و سپاهیان عباسى را وادار کردند که در دژها و قلعه‏ها محصور بمانند، بى‏آن‏که با ساکنان افریقیه در آمیزند.
در دوران او انقلاب خوارج اباضیه به رهبرى ابى حاتم یعقوب بن تمیم کندى شروع شد و آنان توانستند بر قیروان چیره شوند. آن‏گونه که ابن عذارى مى‏گوید خوارج صفریه و اباضیه در «طبنة‏» زیر پرچم ابى‏قره صفرى براى جنگ علیه سپاه عباسى متحد شدند. وى خودش را امام نامید و فرمانده عباسى، عمر بن حفص را محاصره کرد اما او توانست‏حصار را شکسته و به قیروان پناهنده شود. بعد از آن وحدت خوارج اباضى و صفرى گسسته شد و نتوانستند بر آن‏جا مستولى شوند و قیروان در چنگ استاندار عباسى باقى ماند. (19)
عمر بن حفص به منصور نامه نوشت و از او کمک‏هاى جدیدى درخواست نمود، اما پیش از رسیدن نیروهاى کمکى در سال 154ه / 771م کشته شد و ابو حاتم اباضى در سال 155ه / 772م قیروان را اشغال کرد، و بدین گونه خوارج توانستند بر افریقیه مسلط شوند و تعداد یارانشان به حدود چهل هزار جنگجو بالغ شد.
منصور، شور و علاقه دینى را با نام جهاد علیه خوارج به خدمت گرفت، و حکومت افریقیه را به یزید بن حاتم بن قبیضة مهلبى سپرد. مهالبه در جنگ با خوارج و شکست آنان در دوران اموى نقش آشکارى داشتند.
یزید بن حاتم مکنا به اباخالد، در جنگ و بزرگوارى به جدش مهلب بن ابى صفره بسیار شباهت داشت. وى به شایستگى و مهارت سیاسى و حسن رهبرى شهره بود و از سوى ابوجعفر منصور در مناطق ارمنستان، سند، مصر و آذربایجان استاندار شد. (20)
بزرگ‏ترین استانى که یزید بن حاتم در آن حکومت کرد، مصر بود. وى از سال 144-152ه استاندار آن خطه بود. منصور سپاهى پنجاه هزار نفرى، همراه تعدادى جنگجو از شام و الجزیره به سوى او اعزام کرد و به او فرمان داد به افریقیه برود. براى مهیا کردن این سپاه، منصور با سخاوت تمام رفتار کرد و 63 میلیون درهم هزینه سپاه نمود. براى تاکید بر اهمیت این حمله، منصور سپاه را تا شهر قدس در فلسطین همراهى کرد. بعد از چندین جنگ شدید، استاندار، یزید بن حاتم توانست‏شورش‏هاى بزرگ خوارج را مهار کرده و در سال 155ه / 772م در نزدیکى شهر طرابلس ، اباحاتم اباضى را به قتل رساند. یاران اباحاتم به مناطق کوه‏هاى نفوسه که گروه‏هاى خوارج در آن‏جا سکنا داشتند، گریختند.
یزید بن حاتم مدت پانزده سال استاندار افریقیه بود. اقامت او در آن‏جا یکى از بهترین دوران‏هاى استانداران افریقیه محسوب مى‏شود که به لحاظ اقتصادى یا اجتماعى و یا معمارى، محاسن زیادى دربرداشت. وى مسجد اعظم قیروان را از نو بنا کرد، به فقهاى مالکى جایگاه و اهمیت زیادى داد و در جنگ با خوارج به آن‏ها تکیه کرد و با آنان به مشاوره و نظر خواهى پرداخت. در نتیجه افریقیه پایگاه مذهب اهل‏سنت‏یا به عبارتى پایگاه سنى‏ها براساس مذهب امام مالک بن انس در سرزمین المغرب شد. (21) این مسئله مضمون عمیقى در تحول تاریخ مغرب اسلامى دارد که بعدا به تفضیل به آن مى‏پردازیم.
بعد از یزید بن حاتم، پسرش داوود جانشین او شد، زیرا وى به هنگام مریضى و پیش از مرگش، براى او به عنوان ولیعهد بیعت گرفت. وى نه ماه و نیم حکومت کرد و طى این مدت با رهبران قبایل بربر خوارج جنگید. نصیر بن صالح اباضى رهبر قبایل بربر، علیه او شورش کرد. داوود ، برادرش مهلب بن یزید را به جنگ او فرستاد که شکست‏خورد و خود و اصحابش کشته شدند. سپس سلیمان بن یزید فرمانده سپاهش را با ده هزار نیروى جنگنده به سوى او فرستاد که بربر از معرکه فرار کردند، آن‏ها را دنبال نموده و نزدیک به ده هزار نفر از آنان را کشتند. داوود در افریقیه ماندگار شد تا این‏که هارون الرشید، روح بن حاتم ، عموى او را عهده‏دار افریقیه کرد. هارون داوود را هم استاندار مصر و سپس سند کرد. وى تا هنگام مرگش در آن‏جا ماند.
روح قبل از آمدنش به افریقیه، مناصب ادارى متعددى را در استان‏هاى بصره، کوفه، طبرستان، فلسطین و سند عهده‏دار شد. وى از برادرش یزید بزرگ‏تر بود، اما حکومتش در افریقیه دوام نیاورد، زیرا هارون الرشید او را برکنار و نصربن حبیب مهلبى را جانشین او کرد.
آخرین امیر مهالبه در افریقیه، فضل بن روح بن حاتم بود که در سال 177ه / 793م به حکومت رسید و تقریبا یک سال و نیم در این سمت‏باقى ماند. سپاهیان افریقیه و مغرب به دلیل استبداد وى علیه او شوریدند. عبدالله بن عبدویه جارود، فرمانده سپاه تونس، توانست قدرت را به‏دست گرفته و در سال 178ه / 794م او را به قتل برساند. (22)
بدین ترتیب حاکمیت مهالبه بر افریقیه که مدت ربع قرن، یعنى از اواخر دوران ابو جعفر منصور تا زمان هارون الرشید ادامه داشت، به پایان رسید. تجربه تفویض حکومت‏به یک شخص که از خلافت پیروى نماید، تجربه موفقى بود. دوران مهالبه در افریقیه ثمر بخش بود و اوضاع و احوال این منطقه تثبیت‏شد. شهرها آبادان شد، مساجد به وجود آمد، کشاورز و تاجر امنیت‏یافت و در آمد منطقه به‏ویژه در ایام بزرگ این سلسله، یزیدبن حاتم که پانزده سال حکومت کرد، رو به فزونى نهاد.
بعد از پایان حکومت مهالبه، افریقیه به پیروى مستقیم از حکومت‏خلافت‏بازگشت و استانداران از بغداد به آن‏جا گسیل شدند. اما هرج و مرج بر آن‏جا حاکم شد و رهبران عرب در آن سرزمین، براى رسیدن به حکومت در قیروان یا کسب قدرت سیاسى در مناطقشان با یکدیگر به رقابت‏شدیدى پرداختند.
از آن‏جا که خلافت عباسى به امور استان افریقیه که در برگیرنده طرابلس، افریقیه و زاب بود، توجه ویژه‏اى مى‏کرد - یعقوبى که در دوران اغالبه از افریقیه دیدن کرده است مى‏گوید آخرین نقطه غربى قدرت عباسیان شهر «اربه‏» واقع در کناره بالایى رودخانه شلف بود - هارون الرشید کارگزار عرب بى‏نظیرى مثل هرثمة‏بن‏اعین را استاندار این منطقه کرد. وى یکى از مردان بزرگ حزب عربى در سرزمین هارون الرشید و پیرمرد با تجربه‏اى در زمینه جنگ و حکمرانى بود. (23)
هرثمة‏بن اعین نزدیک به دو سال (180-181ه / 796-797م) در افریقیه حکومت کرد. طى این مدت اندک، آرامش و ثبات به منطقه بازگشت. هرثمه از نو شهرها، بندرها و اسکله‏ها را تجدید بنا کرد تا اعتماد مردم را به حکومت عباسى جلب کند. بندر تونس را از نو ساخت، مسجد قیروان را تعمیر کرد و بازارهایى در آن درست کرد و به ساختن خانه‏هاى مردم توجه نشان داد.
بعد از این دو سال - آن‏گونه که ابن خلدون مى‏گوید - هرثمة‏بن اعین دید به دلیل اقداماتش در افریقیه امنیت و آسایش در این منطقه حاکم شده‏است، و در حقیقت او سختى فراوانى کشیده و خود را به تنگنا افکنده‏است، و خواست که به بغداد باز گردد. در سال 181ه/797م به بغداد بازگشت و از یاران و معتمدین هارون الرشید شد. هارون فرماندهى سپاه را به او واگذار کرد. (24)
در سال 181ه امیرالمؤمنین هارون الرشید محمد بن مقاتل عکى (25) را استاندار افریقیه کرد. وى برادر رضاعى هارون بود و پدرش از مردان بزرگ حکومتى محسوب مى‏شد. اما وى در مقام استاندارى براى هارون الرشید نیکو سیرت نبود. از این رو در افریقیه به گونه‏اى رفتار نکرد که رضایت مردم را جلب کند، و کارها در این استان به هم ریخت; به‏ویژه اقدام او در تازیانه زدن به فقیه، بهلول بن راشد که به مرگ او منجر گردید، موجب ناخرسندى و عصبانیت فقها، علما و اهالى افریقیه شد، زیرا این فقیه جایگاه و منزلتى در میان اهالى آن‏جا داشت. هم‏چنین سپاهیانش به دلیل کمبود مواجبشان علیه او شوریدند و به شورشى پیوستند که ابن تمیم تمیمى آن را رهبرى مى‏کرد. (26) هرج و مرج آن سرزمین را فراگرفت و میان رهبران سپاه جنگ در گرفت. در این اوضاع و احوال، ابراهیم بن اغلب در عرصه رخدادهاى سیاسى افریقیه پدیدار گشت.
زندگى اجتماعى در افریقیه قبل از برپایى حکومت اغلبیان
براى روشن نمودن مسئله زندگى اجتماعى در افریقیه، پیش از برپایى حکومت اغلبیان، باید گزارشى از تاریخ گسترش اسلام در این منطقه بیاوریم تا مشخص شود که این کار مهم در دوران مهالبه (بنى‏مهلب) و پیش از شروع دوران اغالبه (بنى‏اغلب) چگونه صورت گرفت و چطور افریقیه، سرزمینى اسلامى - عربى شد که عرب و بربرهاى عرب شده و اندکى از رومیان در آن زندگى مى‏کردند؟
1- روم: اینان همان بیزانسى‏ها هستند که به عنوان حاکمان آن سرزمین بودند. با شروع فتوحات عربى بسیارى از ایشان مخفى شدند و فقط گروه اندکى از آنان در سواحل و شهرها و به‏ویژه در قرطاجنه و در سرزمین‏هاى بى‏آب و علف باقى ماندند. بسیارى از آنان اسلام را پذیرفته و در ساکنان آن‏جا ذوب شدند. فقط گروهى از آنان به سیسیل و دیگر سرزمین‏هاى جنوب اروپا مهاجرت کردند.
2- بربر: آنان ساکنان اصلى آن سرزمین بودند که به دو دسته تقسیم مى‏شدند: طایفه بربر متمدن که به «برانس‏» مشهور بودند و در مناطق حاصل‏خیز و زراعتى کوهپایه‏اى زندگى مى‏کردند و به زراعت و کارهاى صنعتى اشتغال داشتند، و طایفه بربر«بتر» که در صحراها و واحه‏ها ساکن، و به دامپرورى مشغول بودند و به نواحى آبادان مجاورشان هجوم مى‏بردند.
3- افارقه: آنان توده مردم بودند که در نواحى ساحلى سکونت مى‏کردند و به زراعت و کارهاى صنعتى اشتغال داشتند. ابن عبدالحکم در کتاب تاریخش درباره آنان مى‏نویسد: افارقه خدمتکار رومیان بودند و با هر کس که بر سرزمینشان چیره مى‏شد، سازش مى‏کردند. (27)
اما عنصر عرب، همراه فتوحات اسلامى به سرزمین المغرب وارد شد. آنان همانند سپاهیان پیروزمند وارد این منطقه شده بعد از تکمیل فتوحات در همه مناطق مغرب مستقر شدند سپس گروه‏هاى دیگرى از سپاهیان و مهاجران عرب با ادامه فتوحات به آنان پیوستند. نتیجه این اقدام، برپایى جوامع عربى کوچکى بود که بزرگ‏ترین آن‏ها در شهرها و پادگان‏ها زندگى مى‏کردند. همه این‏ها روى هم عرب‏هاى بومى (28) یعنى عرب افریقایى را تشکیل مى‏دادند که در آن‏جا مستقر شدند و بدون این‏که از عروبتشان ست‏بکشند، آن‏جا را به مثابه وطن تلقى کردند. اینان به آیین پیشین خود تمسک مى‏جستند و علیه سپاهیان عرب اعزامى جهت ایجاد امنیت از سوى حکومت مرکزى، متحد مى‏شدند. این سپاهیان عرب «شامى‏» خوانده مى‏شدند، نه از آن رو که اهل شام بودند، بلکه بدان سبب که از شام مى‏آمدند و شام در آن دوران پایتخت امویان بود.
روشن است که بسیارى از مردان این سپاهیان عرب، در نتیجه استقرار در این سرزمین و آمیزش با اهالى آن، به عرب‏هاى بومى تبدیل مى‏شدند. به این ترتیب تعداد این عرب‏هاى بومى تا پایان دوران اموى رو به ازدیاد نهاد، به طورى که بسیارى از این بومیان - با این‏که از عناصر مهم قدرت بودند - به مرور زمان و نسل به نسل، به عرب افریقایى تبدیل شدند، و از میان آن‏ها علما و فقهاى بزرگى نظیر بهلول بن راشد و عبدالرحمان بن حبیب فهرى و اسد بن فرات و حبیب بن سعید و برادرش سحنون و دیگران ظهور کردند. زمانى که عقبة بن نافع فهرى نقشه فتح شهر قیروان را در سال‏هاى 50-55ه کشید، نهضت عربى شدن با گسترش اسلام و زبان عربى و علوم فقه و حدیث در قیروان شروع شد، به گونه‏اى که گروهى از اهالى بربر مسلمان شدند. ابن خلدون قبایلى را که در ساختن شهر قیروان مشارکت کرده و اسلام را پذیرفتند، یعنى قبایل لواته، نفوسه و نفراوه را نام مى‏برد. (29)
در دوران حسان بن نعمان (30) - بنیان‏گذار نظام ادارى در سرزمین مغرب - به رغم این‏که در آن دوران جنگ‏هاى ناشى از فتوحات و درگیرى‏هاى سختى میان بربر و عرب‏هاى فاتح وجود داشت، تعداد بسیارى از اهالى بربر مسلمان شدند; در این جنگ‏ها فرماندهى مثل عقبة بن نافع، ابن ابى مهاجر و زهیر بن قیس کشته شدند با وجود این، برخى از قبایل بربر مثل قبیله اوربه به اسلام گرویدند.
بعد از حسان، با اشاره عبدالعزیز بن مروان، موسى بن نصیر استاندار شد. (31) وى در پى فتح مغرب میانه و اقصى بود، ولى براى این کار شیوه‏هاى سخت و خشن پیش گرفت و بسیارى از اهالى بربر از او بیزار شدند. موسى همتش را در جنگ با قبایل بربر و دستیابى به غنایم و ارسال اسیران زیادى به دمشق براى جلب رضایت‏خلیفه اموى، صرف نمود. این کار تاثیر بدى در میان مردم بربر داشت.
بعد که عمر بن عبدالعزیز خلیفه حکومت اموى شد، سیاستش گسترش اسلام و وارد نمودن مردم سرزمین‏هاى گشوده شده با نرمى و نیکى به اسلام بود. نخستین اقدام او در استان افریقیه این بود که به جاى محمدبن یزید قرشى، زمام آن را به اسماعیل بن عبیدالله بن ابى مهاجر سپرد. محمد از سوى سلیمان بن عبدالملک این منصب را عهده‏دار شده بود و به دلیل خطاهایى که در حق مردم افریقیه نمود و به قیام اهالى بربر و قتل او منجر شد، نیکو سیرت قلمداد نمى‏شد. (32)
منابع و متون گذشته اتفاق نظر دارند که اسماعیل بن عبیدالله «از بقیه اهالى بربر خواست که به دین اسلام در آیند.» (33) وى «بهترین امیر و استاندار بود و همواره بربرها را به اسلام دعوت مى‏کرد تا سرانجام عده زیادى از آنان در حکومت عمر بن عبدالعزیز اسلام آوردند. وى حلال و حرام را به اهالى افریقیه آموزش داد.» (34) او «شیفته دعوت اهالى بربر به اسلام بود تا این‏که بسیارى توسط او مسلمان شدند.» (35)
از استاندار جدیدش درخواست کرد تمام همتش را صرف گسترش اسلام در میان بربرها نماید. دباغ (37) این استاندار را چنین توصیف مى‏کند: «وى مردى فقیه، صالح، فاضل و زاهد بود». عمر بن عبدالعزیز، اسماعیل بن عبیدالله بن ابى مهاجر را به همراه دو نفر از تابعین اعزام کرد. این ده نفر عبارت بودند از: ابوعبدالرحمان بن یزید معافرى (38) افریقایى، ابو مسعود سعید بن مسعود تجیبى (39) ، اسماعیل‏بن‏عبید انصارى (40) ، ابو جهم عبدالرحمان بن رافع تنوخى (41) ، ابو سعید جعثل بن هاعان بن عمیر رعینى (42) ، اسماعیل بن عبیدالله بن ابى مهاجر مخزومى (43) ، حیان بن ابى جبله قرشى (44) ، عبدالله بن مغیرة بن ابى برده کنانى (45) ، موهب بن حبى معافرى (46) ، و طلق بن جابان فارسى. (47)
این تابعین شروع به آموزش اصول و قواعد دین جدید به بربر و فرزندانشان نمودند. آشکار است که اهالى افریقیه به دلیل بردبارى، برابرى و عدالتى که در دین جدید یافتند، با رضایت‏به اسلام روى آوردند و عقاید مخالف اسلام را کنار گذاشتند. (48) ابن عذارى گفته است: «شراب در افریقیه حلال بود وقتى این تابعین - رضى‏الله عنهم - به آن‏جا رسیدند، حرامش کردند». (49)
ملاحظه مى‏شود که بیشتر این تابعین مقیم قیروان بودند، از این رو مساجد بسیارى ساختند که در آن‏ها اصول اسلام را آموزش مى‏دادند. قوم بربر به این مساجد روى مى‏آوردند و به درس‏هایى که در آن‏جا تدریس مى‏شد، گوش فرا مى‏دادند. به دست این تابعین مساجد متعددى ساخته شد که از آن میان، مسجد «رباطى‏» را ابو عبدالرحمان حبلى عبدالله بن یزید معافرین افریقى و جامع «زیتونه‏» را اسماعیل بن عبیدالله ملقب به تاجرالله بنا کردند.
به همت این تابعین، بذرهاى علم و فقه اسلامى کاشته شد; به گونه‏اى که توسط ایشان طبقه نخست علماى افریقیه مانند: ابى کریب معافرى، عبدالله بن عبدالحکم بلوى، ابى‏خالد عبدالرحمن بن زیاد بن انعم معافرى، ابى محمد خالد بن عمران تجیبى، سعید بن لبید معافرى و ابى زکریا یحیى بن سلام و دیگران، پرورش یافتند.
این دانش اندوزان از اهالى افریقیه بودند که مقدارى از وقتشان را در قیروان صرف پژوهش مى‏کردند، سپس به سوى قبایلشان رفته و در مناطق خود به شغل قضاوت و امور دینى مى‏پرداختند و به مردم اصول و مبانى اسلام را مى‏آموختند. در خصوص زندگى اسد بن فرات بن سنان گفته شده است که پدرش «به افریقیه آمد و مادرش او را حامله بود. اسد در سال 145ه در تونس متولد شد و نزد على بن زیاد درس خواند.» (50)
جالب این جا است که در این دوران وقتى اعراب به افریقیه آمدند اهتمام و علاقه شدیدى داشتند که براى پسرانشان حلقه‏هاى کوچک درسى در مساجد درست کنند تا آنان قرآن، حدیث، دین و زبان عربى را فرا گیرند. گفته استاد بزرگ حسن حسنى عبدالوهاب در تفسیر این پدیده، مرا شگفت زده کرده است: «هنگامى که آنان در پادگان‏هایشان اقامت گزیدند و قیروان را طراحى کردند، خانه‏ها و مساجد را ساختند سپس به آموزش فرزندانشان پرداختند. محل ساده‏اى را به نام «مکتبخانه‏» برگزیده و در آن جمع شده و به خواندن کتاب خدا مى‏پرداختند.» (51)
با برپایى خلافت عباسى، عنصر عربى اعم از قیسى‏و یمنى [عرب شمالى و جنوبى] در افریقیه تکیه گاهى از سوى حکومت عباسى نیافت; به گونه‏اى که عباسیان در حملات خود خراسانیان را به سرزمین افریقیه گسیل مى‏کردند.
درست است که در آغاز کار نا آرامى‏ها و برخوردهاى مستقیمى میان سپاهیان عربى و خراسانى رخ داد و علاوه بر تهدید بقاى قدرت عباسیان در افریقیه، موجب کشته شدن محمدبن اشعث‏خزاعى شد، اما با گذشت زمان، عنصر عربى خراسانى با اهالى اصلى این سرزمین (بربرها) از طریق پیوند خویشاوندى در آمیخت. از میان عنصر خراسانى تعدادى فقیه و عالم، مثل محمد بن عبدوس ظهور کردند که نقش مهمى در نهضت فقهى و علمى در افریقیه داشتند.
اما آن‏چه موجب تشویش خاطر حکومت عباسیان در افریقیه مى‏شد، مذاهب مختلف خوارج بود، زیرا خوارج از عوامل اصلى سقوط حکومت اموى بودند. از این رو خلیفه منصور، دست استانداران مصر را براى حمله‏هاى پى‏درپى جهت پیروزى بر خوارج در مغرب، باز گذاشت; به عنوان مثال، محمد بن اشعث در حمله خود اموال فراوانى را هزینه کرد و موفق شد رهبر خوارج اباضیه، ابوالخطاب عبدالاعلى بن سمح بن مالک معافرى را هلاک نماید. اما چیزى نگذشت که ابو حاتم اباضى بر قیروان چیره شد و با پیروزى بر استاندار عباسى، محمد بن اشعث ، او را کشت.
مشکل خوارج ادامه یافت و موجب ترس و وحشت‏بنى‏عباس گردید. منصور پى در پى یورش مى‏برد و سرانجام این مهم را به مهالبه (بنى‏مهلب) سپرد که از دوران امویان با قدرت تمام در زمین‏گیر کردن خوارج زبردست‏بودند. (52)
مهالبه این کار مهم را به انجام رساندند، به گونه‏اى که خوارج، منطقه افریقیه را ترک کرده و به مناطق دیگرى در سرزمین مغرب روى آوردند. بنى مدرار (که اصل آن‏ها بربر بود) حکومتشان را در سجلماسة بنا نهادند (140ه / 757م) وبنى رستم اباضى مذهب در مغرب میانه چنین کردند (گفته مى‏شود اینان ایرانى‏الاصل بوده‏اند). (53)
در دوران مهالبه، بربر و عباسیان در جهت جلوگیرى خوارج متحد شدند و این مسئله از نقش فقها و دانشمندان و تابعینى نشئت مى‏گرفت که در کنار مکتبخانه کوچک علمى و مساجدى که در آن دروسى از بدى‏هاى خوارج و مذاهب تخریبى آن‏ها براى اسلام، یعنى آن‏چه که ما امروزه به آن ارشاد دینى مى‏گوییم، آموزش مى‏دادند و مذهب اهل سنت را به مثابه شعار حکومت‏بنى عباس برگزیدند.
دوران مهالبه به‏ویژه زمان یزیدبن حاتم مهلبى از دوران رفاه، ثبات و آرامش افریقیه به حساب مى‏آید. یزید بن حاتم در رهبرى استان افریقیه شایستگى نشان داد و به کارهایى موفق شد که مورخان و راویان آن را گواهى داده‏اند. از مهم‏ترین آن‏ها - همان گونه که گفتیم - پیروزى او بر شورش‏هاى خوارج بود. در دوران او هیچ انقلاب یا عصیانى از سوى خوارج گزارش نشده‏است. وى به سازندگى اهمیت مى‏داد لذا مسجد اعظم قیروان را ساخت. هم‏چنین به فقها، علما و شعرا توجه مى‏کرد; به عنوان مثال و نه منحصرا، عبدالرحمان بن زیاد بن انعم، بهلول بن راشد و ابن فروخ را نام مى‏بریم. (54)
1) ایجاد حکومت اغالبه (184-296ه / 800م)
در میان اوضاع و احوالى که در فصل پیشین ذکر شد، ابراهیم بن اغلب در عرصه زندگى سیاسى در سرزمین افریقیه پدیدار شد. گفته شده که ظهور او نتیجه خدمتش در سپاهیان بنى‏مهلب بوده‏است. (55) ابن اثیر گفته است: ابراهیم بن اغلب در سال 180ه در استان زاب بود و با «هرثمة بن اعین‏» کنار آمد و هدایایى براى او فرستاد و هرثمه او را حاکم زاب کرد. سرزمین زاب اقامتگاه بسیارى از افراد قبیله تمیم و گروه بنى‏اغلب بود که بعدها براى ابراهیم‏بن‏اغلب پشتیبان نیرومندى شدند. (56)
هنگامى که هارون الرشید، هرثمة بن اعین را از استاندارى افریقیه برکنار کرد، ابراهیم بن اغلب به او دلبستگى نشان داد. هم‏چنین در آن‏جا شرایط و عواملى وجود داشت که راه او را براى رسیدن به استاندارى مهیا کرد; از جمله این‏که «محمد بن مقاتل عکى‏» با سپاهش بدرفتارى کرد و آن‏گونه که گفتیم مواجب آن‏ها را قطع نمود. سپاه علیه او شورید و در کنار اهالى قیروان به دشمنى با او برخاست. این دشمنى ریشه در روابط او با رومیان در سیسیل داشت. گفته شده‏است که وى از طریق ارسال مس، سلاح، شلاق و هدایاى گران‏بها به رومیان با ایشان، سازش کرد. ما چیزى که این مطلب را ثابت نماید در دست نداریم، ولى به هر حال این نکته در بین مردم شایع شده بود. فقیه، بهلول بن راشد، وى را از ارسال این چیزها براى دشمنان دین که از جمله مواد نظامى محسوب مى‏شود، برحذر داشته بود. این نشان مى‏دهد که اقدام‏هاى فقها تنها به امور دینى محدود نمى‏شده‏است‏بلکه آنان مواضع قومى نیز داشته‏اند. (57)
علاوه بر این‏ها، مهارت ابراهیم بن اغلب در غلبه بر شورش تمام بن تمیم که اهالى افریقیه را دچار ترس و وحشت کرده بود، موجب شد که ابراهیم از اهالى آن‏جا کمک بخواهد و این از امتیازهاى اغالبه نسبت‏به خاندان آل‏طولون است. مورخان و راویان در خصوص انگیزه‏ها و عللى که باعث‏شد هارون الرشید با سپردن استاندارى افریقیه به ابراهیم بن اغلب موافقت نماید، اختلاف کرده‏اند. ابن‏ابار گفته است که رسیدن ابراهیم بن اغلب به استاندارى افریقیه نتیجه پیروزى او بر نیرنگ ادارسه بود. (58)
در این باره نویرى گفته است: هارون الرشید به دلیل آن‏چه که وى با «محمد بن مقاتل عکى‏» در کمک به او براى غلبه بر شورش تمام تمیمى انجام داد، حکومت افریقیه را به او سپرد. در این خصوص نظر دیگرى مى‏گوید: «امتیاز ابراهیم بن اغلب در کمک سالیانه‏اى که از مصر دریافت مى‏کرد و به صدهزار دینار مى‏رسید، و تعهد او به پرداخت‏سالانه چهل هزار دینار به خلافت عباسى، هارون را واداشت‏با خوشحالى پاسخ مثبت داده و استاندارى افریقیه را به او واگذار نماید.» (59)
«یحیى بن زیاد» (60) در واگذارى افریقیه به ابراهیم نقش داشته است. وى در مورد کارها و اوضاع این استان و اخلاص و کفایت‏سیاسى و جنگى ابراهیم، به هارون الرشید خبر داده است.
دکتر حسین مونس (61) مى‏گوید: هدف سیاست هارون الرشید، امنیت استان افریقیه بود، زیرا آن خطه تنها سرزمینى بود که از سمت غرب اسلامى براى حکومت‏بنى‏عباس باقى مانده بود. پیش‏تر گفتیم که مرزهاى حکومت‏بنى‏عباس به کناره رودخانه شلف یعنى حدفاصل استان افریقیه و مغرب میانه ختم مى‏شد. از این رو هنگامى که هرثمة بن اعین اندیشه حکومت ابراهیم بن اغلب را در افریقیه تایید کرد، براساس شروطى که ذکر شد و هارون الرشید با آن موافقت کرد به او اجازه استقلال محلى داد و استاندارى افریقیه به خانواده ابراهیم بن اغلب واگذار شد. (62)
گزیده کلام این‏که: رخدداهاى سرزمین مغرب، خلافت عباسى را به این فکر انداخت تا سرپرستى این استان را به مرد شاخصى بدهد که علاوه بر قدرت حکومت کردن، نسبت‏به خاندان عباسى دوست و صمیمى باشد. چیزى که عباسیان را براى واگذارى این استان به ابراهیم‏بن اغلب تشویق کرد، تجربه پیشین آنان با مهالبه بود; خاندانى که حکومتشان یکى پس از دیگرى، با حفظ اطاعت از حکومت عباسى به طول انجامید، زیرا بنى‏عباس بر این باور بودند که افریقیه مسئولیت‏سنگینى بر دوش آنان مى‏گذارد و مایل بودند که از آن ناحیه آسوده‏خاطر باشند، به‏ویژه که مال فراوانى را براى آن‏جا هزینه مى‏کردند. پس وقتى یکى از مردانشان مى‏توانست‏با حفظ اطاعت از ایشان، و تامین امنیت آن استان بدون هزینه مالى، این مسئولیت را تحمل کند، طبیعى بود که به چنین پیشنهادى راضى مى‏شدند. پس اگر خاطر آن‏ها از ابراهیم بن اغلب که در این معامله پیشنهاد کرده‏بود از امتیاز صدهزار دینار مصر به عنوان هزینه استاندارى افریقیه برخوردار است، آسوده باشد، در چنین شرایطى این مبلغ به خزانه حکومت عباسى باز مى‏گردد. بنابراین حکومت عباسى با قرار گرفتن استاندارى افریقیه در دست‏خاندان ابراهیم بن اغلب به شرط اطاعت و دوستى وى موافقت کرد.
ابراهیم بن اغلب توانست‏به تعهداتش در مقابل خلافت وفادار باشد. وى نیروى نظامى بزرگى از بربرهاى عرب شده تشکیل داد. اینان همانند سپاهیان در سپاه اغالبه کار مى‏کردند. ابراهیم بن اغلب سیسیلى‏هاى زیادى هم داشت. آنان سپاهیانى اروپایى‏الاصل بودند که از کوچکى از برده‏فروشانى خریدارى مى‏شدند که آنان را از اروپا مى‏آوردند، سپس به شیوه عربى - اسلامى تربیت مى‏شدند تا بعدها سپاهى شوند و در خدمت‏حکومت در قصرها به انجام وظیفه بپردازند، ابراهیم بعدها نیروهاى سیاهان را هم به این سپاه افزود. (63)
هم‏چنین ابراهیم بن اغلب نیروى دریایى عظیمى‏تشکیل داد، این نیرو اغالبه را قادر ساخت که در سیسیل، مالت و سواحل ایتالیا به جنگ بپردازند. وى تا زمانى که این نیروها را به وجود نیاورده بود یعنى در خلال سال‏هاى نخستین حکومتش به حکومت‏خود مطمئن نبود. هم‏چنین ابراهیم بن اغلب بر فراز منبر به نام بنى‏عباس خطبه خواند و شعار آنان را برافراشت. مبلغ چهار هزار دینار خراج مقررى خود را هم پرداخت و اسم خلیفه را بر سکه‏ها منقوش کرد و شهر جدیدى ساخت و براى بزرگداشت ایشان آن را عباسیه (قصر قدیم) نام نهاد که در سه مایلى جنوب قیروان واقع شده‏است. در دوران ابراهیم بن اغلب یکى از مردان عرب به نام حمدیس در تونس قیام کرد و شعار بنى‏عباس را برانداخت. ابراهیم، فرمانده سپاهش، عمران بن مجالد را در راس سپاه بزرگى جهت غلبه بر آن جنبش اعزام کرد. در نزدیکى تونس عمران با او وارد نبرد شد و حمدیس و یارانش را شکست داد و نزدیک به ده هزار نفر از ایشان را کشت و بالاخره عمران توانست وارد تونس شود. به‏رغم این‏که در دوران بنى‏اغلب شورش‏ها و قیام‏هایى رخ داد، اما با شورش‏هایى که در اعصار قبل رخ مى‏داد و افریقیه را ناآرام مى‏کرد، قابل قیاس نیست . به هرحال ابراهیم بن اغلب به دلیل کفایت، شجاعت و تیزهوشى‏اش و نیروى گروه‏هاى یمنى و قیسى که او را تایید مى‏کردند، توانست دولت جدیدى تشکیل بدهد که در سرزمین افریقیه، نماینده حکومت عباسى باشد. (64)
تربیت دینى ابراهیم بن اغلب در فرهنگ او اثر زیادى داشت. وى حافظ قرآن کریم، فقیه و دانشمندى بود که مذهب اهل‏سنت را تایید مى‏کرد. بسیار به دیدار شیخش که او را تربیت کرده بود، یعنى لیث‏بن سعد فهمى مى‏رفت. وى کنیزى به نام جلاجل به او بخشید و این کنیز مادر فرزندش زیادة‏الله بود. وى هم‏چنین شاعر، خطیبى صاحب نظر، مصمم، توانمند و آگاه به جنگ و حیله بود و همین باعث نزدیکى او به فقهاى دین و تایید مردمى او مى‏شد. وى از میان فقیهان مشاورانى برگزید که در کارهاى حکومتى یاور او باشند و او را به راه دانش، تمدن و پیشرفت‏سوق دهند.
در چنین جوى از آسایش و ثبات، تعداد قابل توجهى فقیه دینى ظهور کردند که نقش مهمى در جنبش فقهى مذهب مالکى ایفا نموده و نیز راه خوارج را سد کردند; خوارجى که قبل از ایجاد دولت اغالبه و بعد از آن براى اهل‏سنت و نیز قدرت بنى‏عباس در افریقیه خطرناک محسوب مى‏شدند. (65)
2) تمدن و آبادانى
پیش‏تر گفتیم که دوران اغالبه همان‏گونه که مورخان روایت کرده‏اند یکى از با عظمت‏ترین دوران‏ها در افریقیه به حساب مى‏آید. این دوران بیش از یک قرن به طول انجامید و در آن زمان ثبات سیاسى نسبى در سرزمین افریقیه حاکم شد. مذهب سنى و شیوخ آن سهم زیادى در ایجاد و تثبیت پایه‏هاى این ثبات داشتند. فقها به کمک امیران اغالبه توانستند خوارج را از سرزمین افریقیه برانند. خوارج فقط در جبل نفوسه در جنوب استان طرابلس که بخشى از املاک اغالبه بود، زندگى مى‏کردند. خود طرابلس شهر با شکوهى بود که فقه مالکى آن‏را هدایت مى‏کرد. هنگامى که خوارج اباضیه حکومتى تشکیل دادند، آن را در خارج سرزمین اغالبه یعنى در منطقه تاهرت ایجاد کردند; تاهرت بخش غربى مغرب میانه است. (66)
ایجاد حکومت اغالبه ، افریقیه و اهالى آن را در میان همه سرزمین‏هاى مغرب، شاخص و متمایز کرد. شهرها و روستاهاى افریقیه مورد توجه مردم بود و از مراکز دانش بزرگان و تجار به حساب مى‏آمد. در آن‏جا حرکت‏به سوى آبادانى و سازندگى در کنار زراعت و دامپرورى ، شروع شد. آنان از جایى به جاى دیگر مى‏رفتند. تونس با این اقدامات سریع جاى شهر قرطاجنه و شاخص‏هاى زندگى را در برگرفت; از جمله ساختمان‏ها، بازارها، کارخانه کشتى‏سازى که حسان بن نعمان و استانداران بعد از او و حاکمان اغلبى درست کردند، باعث‏شد که عرب‏هاى ساکن افریقیه احساس غرور و بزرگى کرده و بر حاکمان قیروان بشورند. (67)
مشهور است که مهالبه در افریقیه به ایجاد بناها و ساختمان‏ها اهتمام زیادى داشتند و همین موجب شاخص شدن افریقیه شد; به‏ویژه در دوران یزید بن حاتم، (68) که نقش بزرگى در توسعه مسجد قیروان و ساختن بازارهاى متعددى در شهرهاى تونس، قیروان و ... داشت. هم‏چنین هرثمة بن اعین قصرهایى براى مرابطین، پارسایان و جنگجویان در ساحل ساخت. در مقابل، اغالبه موجب گسترش مدنیت و تمدن در افریقیه و مغرب میانه شدند.
از اقدامات معمارى اغلبیان، باز سازى دو مسجد قیروان و تونس، معروف به مسجد عقبة‏بن نافع و مسجد زیتونه بود. مسجد قیروان از زمانى که عقبة بن نافع فهرى آن را بنا نهاد تا پایان دوران اغالبه بارها باز سازى شد; در دوران حسان بن نعمان، حنظلة بن صفوان و زیادة الله بن اغلب، نوسازى‏هاى زیادى در آن صورت گرفت و قبه و مناره آن مرتفع‏تر شد و به شکل کنونى درآمد. ابن عذارى (69) مى‏گوید: زیادة الله اموال فراوانى را در این راه هزینه کرد. وى به این کار افتخار مى‏کرد و مى‏گفت: روز قیامت‏به آن‏چه که پیش فرستاده‏ام، مى‏بالم; در نامه اعمالم چهار کار نیکو وجود دارد: ساختن مسجد جامع قیروان، ساختن ساختمان مرتفع ام ربیع، ساختن دژ شهر سوسة و سپردن قضاوت افریقیه به احمد بن ابى محرز. (70)
استاد احمد فکرى درباره مسجد جامع قیروان در کتابش «آثار تونس الاسلامیة و مصادر الفن الاسلامى‏» گفته است: برترى قیروان به تعیین حدود منحصر نمى‏شد. این مسجد بزرگ، عناصر معمارى‏اى در برداشت که براى نخستین بار در تاریخ ساختمان‏ها پدیدار شد یا حداقل در آن بهترین نمونه‏ها به کار رفت که بعدها در سرزمین‏هاى شرق و غرب انتشار وسیعى یافت و از عناصر شاخص معمارى اسلامى گردید، از این عناصر مى‏توان طاق‏هاى مسجد قیروان را نام برد. (71)
هم‏چنین زیادة‏الله به نوسازى و گسترش مسجد جامع تونس اقدام کرد. ولى قبل از اتمام آن درگذشت. بعد از او ابراهیم بن احمد، به حکومت رسید. وى همان کسى است که دستور داد گنبد راه راه ساخته شود و در آن ستون‏هاى مرمرى به کار برد و آن را با نقوش و وسایل تجملى و کتیبه‏هاى کوفى زیبا زینت داد. هم‏چنین ابراهیم بن احمد دستور ساختن گنبد بزرگى را داد که هم‏اکنون در مسجد جامع قیروان موجود است و یکى از زیباترین گنبدها در تاریخ مساجد اسلامى است. در مورد گنبدهاى مسجد قیروان دکتر احمد فکرى مى‏گوید: «بى‏شک نخستین نمونه اسلامى براى نظام ابتکارى گنبدهاى مبتنى بر طاق‏ها، در مسجد قیروان پدیدار شد. صرف نظر از این‏که امتیاز ایجاد چنین نظامى از آن ایرانیان یا رومیان باشد و نیز صرف نظر از این‏که اصل درست کردن این گنبدها به قبطیان مصر یا رومیان افریقایى برمى‏گردد، هرکدام از این‏ها که باشد چیزى از شان ساختمان قیروان نمى‏کاهد.» (72)
سپس ابوالعباس محمد بن اغلب به ساختن مسجد جامعه سوسه اقدام نمود که یکى از زیباترین آثار معمارى اسلامى در افریقیه است. از بناهاى او هم‏چنین رباط شهر سوسه، معروف به قصر الرباط است. (73)
اگر چه بنى اغلب به ساختمان‏هاى دینى توجه مى‏کردند، اما ساختمان‏هاى نظامى و مدنى آن‏ها هم بى‏اهمیت نیست. اغالبه براى شهرها، به‏ویژه شهرهایى که در ساحل واقع شده بودند، حصارها و برج‏هاى بسیارى ساختند. کارخانه تونس را براى ساختن کشتى و کارخانه سوسه را براى ساختن اسلحه فراموش نمى‏کنیم. این دو در تاریخ دریانوردى اسلامى به‏ویژه در حوزه دریاى مدیترانه جایگاه ویژه‏اى دارند و بهترین مثال براى این مهم، فتح جزیره سیسیل است. (74)
از مشهورترین ساختمان‏هاى نظامى در دوران اغالبه چنان که گذشت - رباط ها هستند که شبیه قصرها مى‏باشند. این رباطها به مجاهدین و مرابطین (مرزداران) اعم از جنگجویان رسمى و افراد داوطلب اختصاص داشت، اگر چه معروف است که رباطها براى افراد و پادگان‏ها براى سپاهیان رسمى بنا مى‏شدند. استاد دکتر حسین مونس رباطها را براى ما چنین توصیف کرده‏است: (75) به طور معمول حصارهاى بلند رباط را در برگرفته است. برستون‏هاى دیوار و در فاصله‏هاى معین، برج‏هایى قرار دارد که نگهبانان در آن مى‏ایستند و به هنگام خطر در آن‏جا آتش مى‏افروزند. از رباطهاى دوران اغالبه، رباط سوسه باقى مانده‏است. این رباط را زیادة‏الله بن اغلب در سال 206ه بنیان گذاشت. تاریخ بناى آن بر روى صفحه‏اى مرمرى در بالاى مناره ثبت و این متن روى آن نوشته شده‏است: به دستور امیر زیادة‏الله بن ابراهیم که خداوند طول عمرش دهد، به دست‏سرور خادم، غلام او، در سال 206ه [ بنا نهاده‏شد]. خداوند ما را به منزلگاه مبارکى فرود آر و تو بهترین فرود آورندگانى. رباط سوسه در کناره خلیج قابس واقع است و از سمت دریا در داخل حصار شهر قرار دارد و طول ضلع دیوارش تقریبا چهل متر است. در داخل حصار سه تالار وسیع به نام استوانه وجود دارد که بر ستون‏هایى استوار است و سقف آن از سه گنبد تشکیل شده‏است. این تالارها و استوانه‏ها به یکدیگر راه دارند و براى خواب و خوراک به کار مى‏روند. به دنبال آن، حیاط رباط قرار دارد که مساحت وسیعى است و دور تا دور آن را دیوار فراگرفته‏است. در اطراف آن بوائک (در و پنجره) دو طبقه‏اى هستند که به حیاط رباط باز مى‏شوند و بر آن اشراف دارند و در گوشه‏اى از حیاط، مسجد رباط قرار دارد. (76)
درباره رباط و قصر آن استاد حسن حسنى عبدالوهاب گفته است: (77) در سپیده دم قرن سوم، امیر زیادة‏الله به بازسازى دژى که ابوابراهیم اکبر در مکان خالى رباط ایجاد کرده بود، توجه کاملى مبذول داشت. وى به یکى از غلامانش دستور داد حوزه دژ نخستین را گسترش داده و آن را دو طبقه (بالا و پایین) نماید و علاوه بر حمام‏ها و دستشویى‏ها، سى اتاق براى سکونت مرزبانان بسازد. نیز در طبقه فوقانى مسجد جامعى جهت نماز و سخن‏رانى(خطبه) بسازد، به گونه‏اى که طاق‏هاى آن به هم پیوسته باشد. این نخستین مسجدى است که پیش از ایجاد حیاط آن و قبل از مسجد جامع بزرگ که ذکر آن خواهد آمد، ساخته شد. کسانى که در آن زمان ساکن سوسه بودند براى اداى نماز جمعه و شرکت در اعیاد به آن رباط مى‏آمدند.
رباط سوسه شبیه به رباط منستیر (78) ولى به لحاظ مهندسى قدیمى‏تر و زیباتر از آن بود. این رباط توسعه پیدا کرد تا به شکل دژى با خانه‏هاى بسیار در آمد. این رباط دو طبقه دارد: طبقه اول آن مسجد و تالار درس و اجتماع و غذاخورى است که مرزبانان و اهالى رباط با هم در آن‏جا زندگى مى‏کنند و طبقه دوم به حراست، عبادت و خلوتگاه اختصاص دارد. به‏طور معمول شیخ باتقوا و نیکوکارى مسئول رباط است که به تنظیم امور عبادى و حفاظتى آن‏جا مى‏پردازد. (79)
اما ساختمان‏هاى مدنى(شهرى) به ویژه شهر قصرقدیم (80) در فاصله سه کیلومترى جنوب قیروان قرار دارد. ابراهیم بن اغلب آن را ساخت تا این‏که پادگان سپاه و اقامتگاه خود و پناهگاه خانواده‏اش باشد. این شهر در برگیرنده ساختمان‏هاى باشکوه، باغ‏ها و پادگان‏ها و عبادت‏گاه‏هاست. اکنون چیزى از آثار این شهر باقى نمانده است. این شهر نخست عباسیه نامیده شد، سپس براى این‏که از شهر قصر جدید (رقاده) (81) که ابراهیم بن احمد در سال 264ه بنا کرد، تمیز داده شود، آن را قصرقدیم خواندند.
اغالبه هم‏چنین به ساختن آب انبارها (صهریج، جباب) توجه کردند. «صهریج‏» عبارت از مخزن‏هاى روى زمین است و «جب‏» به مخزن‏هاى داخل زمین گفته مى‏شود. جب، مخزن بزرگى است که از سنگ ساخته شده و قطر آن به چهل‏متر و عمق آن به بیست متر مى‏رسد. سپس در کنار آب، خانه یا گنبدهاى بزرگى با سنگ یا آجر بهمنى یا کاشى مى‏سازند به گونه‏اى که آب از آن رخنه نمى‏کند.
هم‏چنین اغالبه ماجل‏هاى زیادى ساختند. ماجل عبارت از حوض‏هاى آب بزرگ و عمیقى شبیه حوض‏هاى مرمرى است که آب باران در آن جمع مى‏شود و همواره رو باز است. در وسط ماجل قصرى وجود دارد که امیر براى استراحت در آن مى‏نشیند. ماجل‏هاى قیروان، سوسه و تونس از آثار زیبایى هستند که سزاوار دیدن‏اند. (82)
زیادة‏الله، سومین امر اغالبه، در دوران خودش برکه یا ماجلى ساخت که طول آن پانصد و عرض آن چهارصد ذرع بود و جوى‏هاى آب به سمت آن جریان داشت، این ماجل را «الفسیح بالبحر» مى‏نامیدند. در کناره یکى از این رودها قصرى وجود داشت چهار طبقه که به آن «عروس‏» مى‏گفتند. گفته مى‏شود براى ساختن آن 232000 دینار هزینه کردند. دیگر این‏که فاطمیان در دوران خودشان در سرزمین افریقیه رخنه کردند و سپاهیانشان فزونى یافت و به قیروان نزدیک شدند. در این حال زیادة‏الله هزار نفر از افراد خاندانش را جمع و با آنان به مصر فرار کرد و افریقیه را که پایتختش بود، به فاطمیان واگذار کرد. (83)
بى‏شک زندگى اقتصادى در افریقیه با ایجاد حکومت اغلبى‏ها شکوفا شد. آنان از اوضاع آن سرزمین استفاده کردند و ثروت هنگفتى جمع نمودند و به دلیل بندرهاى مختلف در کناره دریاى مدیترانه، مثل بندرهاى سوسه، تونس و بجایه، اغالبه توانستند کشتى‏هایى ساخته و پیروزى‏هایى را به دست آورند. این مسئله بر ساکنان افریقیه تاثیر گذاشت و اقتصادشان نیرومند شد.
در نتیجه محکم گرفتن زمام بدون رقیب دریانوردى توسط اغالبه، آنان نقش واسطه انحصار تجارى را در تجارت جهانى میان شرق و غرب بازى کردند و از این رهگذر از دستاورد خوبى بهره‏مند شدند. هم‏چنین به تجارت با جنوب توجه کردند و راه‏هاى کاروان‏ها را براى آسوده کردن تجارت با «ملثمون‏» 4 و سرزمین «جرید» 5 فراهم نمودند. همان‏گونه که کارگاه‏هاى صنعتى با استفاده از آرامش نسبى کشور در تونس ، سوسه و غیره رونق پیدا کرد و شهر قیروان بزرگ‏ترین مرکز تجارى در غرب دریاى مدیترانه شد، هم‏چنین شهرهاى دیگرى مثل سوسه، اربس، قفصه، رقادة و نیز عباسیه به داشتن بازارها، مسافرخانه‏ها و ساختمان‏هاى بزرگ، شهره شدند. اگر بغداد، دمشق و اسکندریه به داشتن بازارى تخصصى معروف بودند، قیروان نیز از دوران حاتم بن یزید شاهد چنین بازارهایى شد و راه اصلى آن از تجارتخانه‏ها و کارگاه‏ها پر گردید.
مالکى از دکان‏هاى رفایین و کفایین 6 که به دکان‏هاى جدید مشهور بودند و تجمع آن‏ها در یک جا، سخن مى‏گوید. (84)
افریقیه در دوران اغالبه گندم و جو به اسکندریه و برده سیاه به سرزمین شام صادر مى‏کرد همان‏گونه که پارچه، زیر انداز و قماش هاى نفیس را به بغداد صادر مى‏کرد. (85)
اغالبه به محصولاتى که سرزمینشان به آنان ارزانى مى‏داشت اکتفا نکردند بلکه محصولات زراعى دیگرى مثل پنبه و نیشکر را از مشرق وارد مى‏کردند. اغالبه از این داد و ستد کلان عایدات زیادى به‏دست آوردند که آثار آن در ساختن تاسیسات در افریقیه پدیدار شد. (86)
دوران ابراهیم به اغلب و فرزندش زیادة‏الله اول، از اعصار شکوفایى اغالبه محسوب مى‏شود; به گونه‏اى که رفاه اقتصادى در آن زمان حاکم شد و دینار و درهمى که با عیار عباسى برابرى مى‏کرد، ضرب گردید. هم‏چنین دیوان‏هایى مثل دیوان خراج به وجود آمد که به شخصیت‏هاى عالى‏رتبه و مورد اعتماد در دربار اغلبى واگذار مى‏شد، از جمله دیوان خاتم که ابراهیم ابن اغلب آن را به پسرش عبدالله سپرد و نیز دارالطراز که خلعت و هدایایى را فراهم مى‏کرد، که امیر براى مشاهیر و بزرگان حکومتى در مناسبت‏ها مى‏فرستاد، اغالبه با نظام حسبه(شهردارى) و عس (شهربانى) آشنا بودند و دربار اغالبه شکل کوچک شده دربار عباسى بود. (87)
پى‏نوشتها:
1. محمود اسماعیل عبدالرزاق، الاغالبة (قاهره، 1956م) ص 9.
2. ابن عذارى، البیان المغرب فى اخبار المغرب، ج 1، ص 63; ابن خلدون، العبر من دیوان المبتدا و الخبر، ج 4، ص 189-190 و عبدالواحد مراکشى، المعجب فى تلخیص المغرب، ص 16.
3. حسین مونس، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص 67.
4. عبدالرحمن بن حبیب بن منصور نوشته بود: همه افریقیه امروز مسلمان است و اسیر و دارایى او قطع شده، لذا از من در خواست مال نکن. منصور به او جواب داد: من گمان مى‏کردم که این خائن، به حق و پایدارى بر آن دعوت مى‏کند، تا این که خلاف آن‏چه که براى برپایى عدالت‏براساس آن با من بیعت کرده بود آشکار شد. از این رو من اکنون او را خلع مى‏کنم همان‏گونه که این نعلین را از پاى خویش بیرون مى‏آورم و نعلین را به زمین انداخت (ر.ک: نویرى، نهایة الارب فى فنون الادب، ج 24، ص 66; ابن اثیر، الکامل فى التاریخ، ج 4، ص 28 و ابن عذارى، البیان المغرب فى اخبار المغرب، ج 1، ص 67).
5. ابن رقیق قیروانى، تاریخ افریقیه و المغرب (تونس، 1968م) ص 134; نویرى، همان، ج 24، ص 67; ابن اثیر، همان، ج 4، ص 281; ابن عذارى، البیان المغرب، ج 1، ص 67 و محمد ضیاء الدین، الخراج، ص 149.
6. ابن ابار، الحلة السیراء، ج 1، ص 82.
7. رقیق قیروانى، همان، ص 134 و 139 و نویرى، همان، ص 68.
8. ابن عذارى، همان، ج 1، ص 80; سید عبدالعزیز سالم، تاریخ المغرب فى العصر الاسلامى، ص 251; حسین مونس، همان، ص 69 و ابن حزم، جمهرة انساب العرب، ص 497.
9. عاصم بن جمیل رهبر پیش‏گویى بود که داعیه پیامبرى و پیش‏گویى داشت. در دین تغییراتى ایجاد کرد، نماز را افزایش داد و ذکر پیامبرصلى الله علیه وآله وسلم را از اذان انداخت. گفته شده که وى از عشایر نفزاوه است (ر.ک: ابن خلدون، همان، ج 4، ص 409; ابن اثیر، همان، ج 4، ص 280 و رقیق قیروانى، همان، ص 141).
10. ر.ک: نویرى، همان ج 24، ص 70-74; ابن ابى دینار، المؤنس فى اخبار افریقیا و تونس، ص 46; ابن عذارى، همان، ج 1، ص 83; انصارى، المنهل العذب فى تاریخ طرابلس الغرب، ص 66 و محمود اسماعیل عبدالرزاق، الخوارج فى بلاد المغرب، ص 76.
11. حسین مونس، فتح العرب للمغرب (قاهره، 1947م) ص 82.
12. یاقوت حموى: قیروان کلمه‏اى معرب است که در فارسى به معناى کاروان است و این شهر بزرگى است در افریقیه که روزگار آن را عوض کرد. در مغرب تا هنگام ورود اعراب به افریقیه شهرى از آن بزرگ‏تر وجود نداشته است. یعقوبى: شهر قیروان را عقبة بن نافع فهرى در سال ششم خلافت معاویه بنا نهاد. ادریسى: مادر شهرها و مرکز کشورهاست. بزرگ‏ترین، پرجمعیت‏ترین، غنى‏ترین و آبادترین شهر منطقه غرب بود. بکرى: مرکز قیروان دره پردرخت و بیشه‏زارى براى حیوانات وحشى بود. مورخ نویل بارور، :( Nevillebarour) قیروان پایتخت جدیدى بود که در سرزمین غرب به‏وجود آمد (به‏ترتیب ر.ک: معجم البلدان (قاهره، 1324ه/1906م) ج 7، ص 193; البلدان، ص 136 و نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، ص 284 و .A Survey of North the West Africal
13. ر.ک: یعقوبى، البلدان (لیدن، 1809م) ص 345 و نویرى، همان، ج 24، ص 36.
14. ر.ک: ابن ابار، همان، ج‏2، ص 332 و 333 و رقیق قیروانى، همان، ص 68 و 69.
15. ر.ک: حسین مونس، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص 63 و یعقوبى، همان، ص 347.
16. جد عبدالرحمان بن رستم بن بهرام فارسى، بهرام، از موالى عثمان بن عفان بود. برخى از نویسندگان نوشته‏اند که نسب او به پادشاهان قدیم ایرانى مى‏رسد. عبدالرحمن بن رستم در قیروان پرورش یافت و از فقهاى آن‏جا کسب علم کرد و تحت تاثیر آموزه‏هاى سلامة بن سعید که مبلغ خوارج اباضیه بود، به این مذهب گرایش یافت. زندگى‏نامه او را ببینید در: درجینى، طبقات مشایخ افریقیه، ج 1، ص 19; ابن خلدون، العبر من دیوان المبتدا و الخبر (قاهره، بولاق، 1284م) ج 6، ص 121 و بکرى، المغرب فى ذکر بلاد الفریقیة و المغرب (پاریس، 1911م) ص‏67.
17. بلاذرى گفته است اصل او به مرو رود برمى‏گردد. او از سپاهیان عربى خراسان یعنى از اصحاب ابومسلم خراسانى بود. همراه با نیروهاى عباسى به مصر رفت و از سپاهیان آن‏ها شد. اغلب به شجاعت، آزمودگى و خوش فکرى مشهور است و به شهید ملقب شده است. زندگى‏نامه او را ببینید در: سلاوى، الاستقصا لاخبار دولة المغرب الاقصى (مغرب، دارالبیضاء، 1954م) ج 1، ص 57; بلاذرى، انساب الاشراف (1883م) ص 350 و سیدعبدالعزیز سالم، همان، ص 261.
18. ر.ک: حسین مونس، همان، ص 55; ابن حزم، همان، ص 370 و نویرى، همان، ج 24، ص 79.
19. ر.ک: نویرى، همان، ج 24، ص 81; رقیق قیروانى، همان، ص 143; ابن عذارى، همان، ج 1، ص 88 و ابن خلدون، همان، ج 4، ص 193.
20. ر.ک: ابن ابى دینار، الموسس فى اخبار افریقیا و تونس (تونس، 1967م) ص 46; نویرى، همان، ص 82; محمود اسماعیل عبدالرزاق، همان، ص 11; ابن خطیب، اعمال الاعلام (مغرب، دارالبیضاء، 1964م) ج 3، ص‏8; ابن عذارى، همان، ج 1، ص 93 و رقیق قیروانى، همان، ص 151.
21. ر.ک: حسین مونس، همان، ص 57; نویرى، همان، ج 24، ص 86-88 و ابن ابار، همان، ج 1، ص 73.
22. ر.ک: ابن عذارى، همان، ج‏1، ص 99-106; سید عبدالعزیز سالم، همان، ص 273; طبرى، تاریخ الرسل و الملوک، ج 8، ص 273 و نویرى، همان، ج 24، ص 89.
23. ر.ک: حسین مونس، همان، ص 79; ابن عذارى، همان، ص 110 و نویرى، همان، ج 24، ص 95-96.
24. ر.ک: ابن خطیب، همان، ج 3، ص 11; احمد بن ابى ضیاف، اتحاف اهل الزمان باخبار تونس (تونس، 1963م) ج 1، ص 98; ابن خلدون، همان، ج 4، ص 419; ابن ابى دینار، همان، ص 48; طبرى، همان، ج 8، ص 323; نویرى، همان، ج 24 و رقیق قیروانى، همان، ص 203.
25. جعفر بن یحیى برمکى به محمد بن مقاتل عکى توجه بسیار داشت. وى در سال 181ه به قیروان وارد شد. پدرش از مبلغان بزرگ حکومت عباسى بود و همراه قحطبة بن شبیب در جنگ با مروان شرکت کرد. سپس هنگامى که برکنار شد و ادعاى حکومت کرد، عبدالله بن على او را کشت (ر.ک: ابن ابار، همان، ج 1، ص 88-89).
26. تمام بن تمیم تمیمى جد ابى العرب محمد بن احمد بن تمیم صاحب کتاب «طبقات فریقیه‏» و پسر عموى ابراهیم بن اغلب رئیس حکومت اغالبه است. وى در تونس علیه محمدبن مقاتل عکى استاندار افریقیه شورش کرد و توانست در رمضان 183 وارد قیروان شود. در این هنگام ابراهیم بن اغلب که حاکم زاب بود به یارى محمد بن مقاتل عکى برخاست. تمام، نامه‏اى به ابراهیم به اغلب نوشت تا رضایت او را جلب کند. ابن ابار چگونگى استقبال تمام از نامه ابراهیم و ترس و وحشتى که او را فراگرفت، به نقل از فلاح کلاعى براى ما چنین توصیف مى‏کند: او گفت: روزى که نامه ابراهیم خوانده شد نزد تمام بودم. رنگش پرید و چنان به خود لرزید که نامه از دستش افتاد. تمام به قاطعیت و شجاعت معروف بود. ابن عرب از جدش نقل مى‏کند: تمام بن تمیم جد ماست. او فرزند کسى است که از شرق آمد و در سال 178ه در بغداد در گذشت. در کتاب «المغرب فى اخبار المغرب‏» آمده‏است: زمانى که ابراهیم بن اغلب به قدرت رسید او را به همراه گروهى از بزرگان سپاه که قدرت برخورد با امیران را داشتند، نزد رشید فرستاد. اما تمام، دستگیر شد و در زندان در گذشت.
روایت دیگرى مى‏گوید: هارون الرشید به برادرش سلمة بن تمیم قول آزادى تمام را داد. هنگامى که این خبر به ابراهیم بن اغلب رسید، نامه‏اى به عمه‏اش نوشت تا او را در بغداد مسموم کند. تمام، هوس خوردن ماهى کرد. وى ماهى را مسموم کرد و تمام پس از خوردن آن کور شد و سپس مرد. رشید از این مسئله آگاه شد و بر وى رحمت فرستاد و از مرگ او اندوهگین شد و به برادرش نیکى کرد و او را به افریقیه اعزام نمود.
27. ر.ک: سیدعبدالعزیز سالم، همان، ص 333; حسین مونس، فتح العرب للمغرب، ص 284 و همو، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص 23.
28. ابن عبدالحکیم، فتوح مصر و المغرب (بیروت، 1978م) ص 18.
29. ابن خلدون، همان، ج 6، ص 4.
30. این نخستین امیر شامى بود که در دوران امویان وارد افریقیه شد و به شیخ الامین ملقب بود. گفته شده‏است که خلیفه به هنگام فتح سرزمین مغرب دست او را در خراج مصر باز گذاشته بود. از قول او گفته شده‏است: اگر استاندارى حسان ادامه یابد به دست او مغرب همراه با سود فراوان به ما مى‏پیوندد (ر.ک: ابن ابى دینار، اخبار افریقیة و تونس، ص 17; مالکى، ریاض النفوس، ج 1، ص 11 و حسین مونس، همان، ص 239.
31. هنگامى‏که عبدالعزیز بن مروان، استاندار مصر، خواست که از حسان بن نعمان انتقام اشغال جایگاه جنگى‏اش را نزد خلیفه عبدالملک بن مروان بگیرد، به برادرش دستور داد، او را عزل کند و کار مهم فتوحات را به یکى از نزدیکان مورد وثوقش، موسى بن نصیر بسپارد. در مورد او گفته شده‏است که وى خراج استان بصره را چپاول کرد. پدر وى نصیر در خدمت و محافظت معاویة بن ابى سفیان بود.(ر.ک: محمد زینهم محمد عزب، الادارة المرکزیة للدولة الامویة (رساله فوق لیسانس (قاهره، آداب، 1981م) ص 67) .
32. ابن اثیر، الکامل فى التاریخ (بیروت، دارصادر، 1385ه/1965م) ج 5، ص 55; ابن‏ابار، همان، ج 2، ص 335; سیوطى، تاریخ الخلفاء، ص 247 و نویرى، همان، ج 22، ص 83.
33. ابن عذارى، همان، ج 1، ص 34.
34. سلاوى، همان، ج 1، ص 46.
35. حسین مونس، همان، ص 296.
36. ابن عبدالحکم، سیرة عمر بن عبدالعزیز، ص 57.
37. دباغ، معالم الایمان (تونس، 1914م) ج 1، ص 154.
38. وى در فتح اندلس همراه موسى بن نصیر بود. بعدها ساکن قیروان شد و نقشه خانه و مسجد را در ناحیه تونس کشید. وى در سال 100ه در قیروان درگذشت.
زندگى نامه‏اش را ببینید در: ابن حجر، تهذیب التهذیب، ج 6، ص 81; ابن حبان، مشاهیر علماء الامصار، ص 121; مالکى، ریاض النفوس (قاهره، 1949م) ج 1، ص 64; بخارى، التاریخ الکبیر، ج 3، ص 1 و دباغ، معالم الایمان، ج 1، ص 180-181.
39. وى ساکن قیروان شد. او مرد صالح و از علمایى بود که به دیندارى و فضیلت مشهورند. با پادشاهان کمتر نشست و برخاست داشت و در قیروان درگذشت.
زندگى نامه‏اش را ببینید در: ابوالعرب، طبقات علماء افریقیة (الجزایر، 1332ه/1914م) ص 21; دباغ، همان، ج 1، ص 184 و ابن ابى حاتم، الجرح و التعدیل، ج 1، ص 94.
40. او اهل فضیلت، عبادت، ریاضت و فقیه و عالمى مطلع بود و بسیار صدقه مى‏داد. ساکن قیروان شد و در زیتونه مسجد بزرگى بنا نهاد.
زندگى نامه‏اش را ببینید در: مالکى، همان، ج 1، ص 69; ابن حجر، همان، ج 1، ص 318 و ابوالعرب، همان، ص 25.
41. نخستین قاضى در قیروان، ثقه و از فضلاى تابعین بود. در سال 113ه درگذشت (ر.ک: خزرجى، خلاصة تهذیب الکمال (بیروت، 1399ه/1979م) ص 92; ذهبى، میزان الاعتدال فى نقد الرجال (قاهره، 1382ه/1963م) ج 2، ص 103; مالکى، همان، ج 1، ص 72; ابن حجر، همان، ج 6، ص 186; بخارى، همان، ج 3، ص 1 و ابن حیان، همان، ص 121).
42. وى فقیه نیکوکارى بود. هشام بن عبدالملک او را به منصب قضاوت سپاهیان افریقیه منصوب کرد. یکى از قاریان تابعین بود و در سال 115ه درگذشت. (ر.ک: مالکى، همان، ج 1، ص 72 و ابن حجر، همان، ج 2، ص‏79).
43. وى فقیه نیکوکار، فاضل و زاهدى بود. در افریقیه منصب قضاوت داشت. بسیارى از اهالى بربر توسط او مسلمان شدند و در سال 122ه در گذشت.
زندگى نامه‏اش را ببینید در: ابن ابار، همان، ج 2، ص 335; بخارى، همان، ج 1، ص 366; ابن حیان، همان، ص 179 و ابو العرب، همان، ص 20.
44. وى با فضیلت و دین‏دار بود، ساکن قیروان شد و مردم از دانش او بهره‏مند شدند. وى درسال 125ه درگذشت (ر.ک: مقرى، نفخ الطیب (1367ه/1949م) ج 2، ص 53; ابن حجر، همان، ج 2، ص 171; مالکى، همان، ج 1، ص 73 و ابن ابى حاتم، همان، ج 2، ص 248).
45. وى از فضلاى پرهیز کار تابعین بود. از سوى سلیمان بن عبدالملک به منصب قضاوت قیروان رسید.
زندگى نامه‏اش را ببینید در: خشى، طبقات علماء افریقیه، ص 234; مالکى، همان، ج 1، ص 81; ابو العرب، همان، ص 22 و ابن ابى حاتم، همان، ج 2، ص 175.
46. از فضلاى تابعین بود که ساکن قیروان شد و در آن‏جا دانش زیادش را نشر داد. زندگى نامه‏اش را ببینید در: بخارى، همان، ج 4، ص 2 و دباغ، همان، ج 1، ص 213.
47. وى فقیه و دانشمند نیکوکارى از اهالى مصر بود که در قیروان ساکن شد و در آن‏جا درگذشت(ر.ک: مالکى، همان، ج 1، ص 76; ابو العرب، همان، ص 20 و دباغ، همان، ج 1، ص 75).
48. حسین مونس، همان، ص 296.
49. ابن عذارى، همان، ج 2، ص 34.
50. مالکى، همان، ج 1، ص 65-66 و 107-108; دباغ، همان، ج 1، ص 138-148; حسن مونس، همان، ص 296 و ابن ابار، همان، ج 2، ص 380.
51. حسن حسنى عبدالوهاب، ورقات، قسمت اول و همو، آداب المعلمین، ص 9.
52. ابن ابار، همان، ج 1، ص 356-357; مالکى، همان، ج 1، ص 360و نویرى، همان، ج 24، ص 72.
53. - براى اطلاع بیش‏تر ر.ک: ابن صغیر، تاریخ بنى‏رستم، ترجمه حجت‏الله جودکى(سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد) (مترجم).
54. محمود اسماعیل عبدالرزاق، همان، ص 112; ابن عذارى، همان، ج 1، ص 67; حسن حسنى عبدالوهاب، ورقات، قسمت اول، ص 68 و نویرى، همان، ج 24، ص 86-87.
55. ابن عذارى، همان، ج 1 ص 112.
56. ابن اثیر، همان، ج 6، ص 154.
57. رقیق قیروانى، همان، ص 205 و محمود اسماعیل عبدالرزاق، همان، ص 22.
58. ر.ک: نویرى، همان، ج 24، ص 99 و ابن ابار، همان، ج 1، ص 99. ادارسه منسوب به ادریس بن عبدالله بن حسن هستند که بعد از شکست‏برادرش در واقعه فخ در مکه، در سال 169ه به مغرب الاقصى فرار کرد و توانست همراه با غلامش راشد از مرگ نجات یافته و به مصر برود و از آن‏جا در سال 172ه به سمت غرب جهان اسلام، به سرزمین «دلیلى‏» پایتخت جبل زرهون رفت. قبیله بربر «اوربه‏» به عنوان امام با او بیعت کردند. وى موفق شد دولتى شیعى در این بخش از سرزمین مغرب تاسیس نماید. بعد قبایل دیگرى از جمله زواغه، سدرنه، غیاثه، مکناسه و غماره به او پیوستند.
ادریس بن عبدالله به یکپارچه کردن مغرب چشم دوخت، طبیعى بود که خلفاى عباسى از چشمداشت‏هاى ادارسه در مغرب و مصر مى‏ترسیدند. هارون الرشید درخواست ابراهیم بن اغلب را براى تشکیل حکومت اغالبه در مغرب نزدیک اجابت کرد تا مانعى باشد میان سرزمین زیر سلطه حکومت عباسى و سرزمین ادارسه در مغرب الاقصى، که خواستار جدایى مغرب از بقیه جهان اسلام بودند. حتى هدفشان یکپارچه کردن مغرب و مشرق عربى تحت رهبریشان بودند.
استاد دکتر احمد مختار عبادى متن نامه‏اى را آورده که ادریس بن عبدالله براى مصریان ارسال کرده است. از این نامه مى‏توان به حدود پیوند ادارسه با مصریان پى برد. ابن الخطب، اعمال الاعلام، ج 3، ص 17 و ابن عذارى، همان، ج 1، ص 298-299.
59. نویرى، همان، ج 24، ص 100-101 و ابن خلدون، العبر من دیوان المبتدا و الخبر، ج 4، ص 196.
60. سلاوى، همان، ج 1، ص 147.
61. حسین مونس، همان.
62. خیزران، مادر هارون الرشید، از اهالى بربر مغرب بود و به عنوان دوست اعراب، پرورش یافت (ر.ک: محمدعلى دبوز، تاریخ المغرب الکبیر، ج 3، ص 131).
63. سید عبدالعزیز، تاریخ المغرب فى العصر الاسلامى، ص 334 و نویرى، همان، ج 24، ص 102.
64. احمد مختار عبادى، سیاسة الفاطمیین نحو المغرب و الاندلس، ص 196; مجله دانشکده ادبیات، دانشگاه اسکندریه، شمار 1 و 2، 1957م; قلقشندى، صبح الاعشى، ج 5، ص 120; ابن عذارى، همان، ج 1، ص 117; سید عبدالعزیز سالم، همان، ص 289 و سعد زغلول عبدالحمید، تاریخ المغرب العربى، ج 2، ص 28.
65. ابن ابیک، الدرة المضیئة فى اخبار الدولة الفاطمیة (قاهره، 1380ه/1961م) ج 6، ص 23-25; باجى مسعودى، الخلاصة النقیة باامراء افریقیة، ص 22-23 و ابن عذارى، همان، ج 1، ص 116.
66. ر.ک: حسین مونس، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص 95; انصارى، المنهل العذب فى تاریخ طرابلس الغرب، ج‏1، ص 68 و ابن عذارى، همان، ج 1، ص 89.
67. حسن حسنى عبدالوهاب، ورقات، قسمت اول، ص 39.
68. رقیق قیروانى، همان، ص 15; حسن حسنى عبدالوهاب، همان، ص 60; سید عبدالعزیز سالم، همان، ص 276 و مالکى، ریاض النفوس، ج 1، ص 45.
69. ابن عذارى، همان، ج 1، ص 138.
70. احمد فکرى، اثار تونس الاسلامیه و مصادر الفن الاسلامى (تونس، 1958م) ص 576.
71. حسن حسنى عبدالوهاب، همان، ص 113 و زکى محمدحسن، فنون الاسلام (قاهره، 1954م) ص 61.
72. احمد فکرى، مسجد القیروان، ص 78.
73. سعد زغلول عبدالحمید، تاریخ المغرب العربى (اسکندریه، 1984م) ج 2، ص 71.
74. سید عبدالعزیز سالم، همان، ص 363.
75. حسین مونس، همان، ص 97.
76. ;Cresswell A short account, p.232 سیدعبدالعزیز، همان، ص 364 و حسن حسنى عبدالوهاب،
همان، ج 2، ص 24.
77. حسن حسنى عبدالوهاب، همان، ص 24.
78. منستیربندرى است که میان سوسه و مهدیه واقع شده‏است. این محل در اصل رباط یا ساختمان بزرگى بوده که مسلمانان جهت‏حفاظت از مرزهاى افریقیه در مقابل هجوم دریایى رومیان، در آن‏جا اقامت مى‏کردند. استاندار افریقیه، هرثمة بن اعین که از سوى هارون الرشید در سال 180ه گماشته شده بود، آن را بنا کرد.
بکرى، این رباط را چنین توصیف مى‏کند: «در منستیر، خانه‏ها، حجره‏ها و آسیاب‏ها و مراجلى وجود دارد و آن دژ بلند و محکمى است. در طبقه دوم آن مسجد قرار دارد که از وجود شیخ فاضلى که محور قوم است، خالى نمى‏گردد. در آن‏جا گروهى نیکوکار و مرزبان هستند که بى‏زن و زندگى خود را وقف کار خویش کرده‏اند. آن‏جا ساختمان بزرگى هست که در داخل ربض دومین دژ بزرگ قرار گرفته است و بسیارى از خانه‏ها، مساجد و ساختمان‏هاى بزرگ چند طبقه را در برمى‏گیرد. در میانه حیاط بزرگ، گنبدهاى بلندى وجود دارد که زنان مرزبان در آن‏جا اجتماع کرده و در روز عاشورا مراسم باشکوهى برگزار مى‏کنند و مردم قیروان با اموال و هدایایى به آن‏جا مى‏آیند. در نزدیک منستیر پنج مرکز دیده بانى مستحکم وجود دارد که انسان‏هاى نیکوکار در آن جمع‏اند» (ر.ک: همان ص 36 و ابن خطیب، همان، ج 3، ص 11).
79. حسین مونس، معالم تاریخ المغرب و الاندلس، ص 97.
80. پیداست که علت‏ساختن این شهر توسط ابن اغلب، به ساکنان قیروان برمى‏گردد. چون وى به دین‏دارى و پرهیزکارى شهره بود، مردم به دلیل روى آوردن به میگسارى و فرو رفتن در لذات دنیوى، بر او خشم گرفتند. ابن اغلب براى بهره‏مند شدن از یک زندگى به دور از انظار مردم، ناچار شد در این شهر اقامت گزیند. چیزى مبنى بر نکوهش و انتقاد فقها نسبت‏به رفتار او در دست نیست. چه بسا این کار او تقلیدى از خلفاى بنى‏امیه و بنى‏عباس باشد که قصرهایشان را در خارج از پایتخت مى‏ساختند یا ناشى از عدم تمایل به حضور در بین مردم باشد به دلیل این‏که خود را مظهر عظمت و ابهت مى‏دیدند. اغلب، بدین منظور زمینى را از بنى طالون خرید و قصرى را براى پادشاهى در آن ساخت و پنهانى سلاح و نیرو به آن‏جا برد و بندگان، جوانان، غلامان و خدمتکاران مورد وثوقش را نزد خود ساکن کرد. این مکان در مقابل قصرى که ابراهیم بن احمد در سال 264ه در رقادره ساخت، قصر قدیم نام گرفت و نیز به دلیل رنگ دیوارهایش قصر سفید نامیده شد. [ابن اغلب] در این شهر به سال 185ه از نمایندگان شارلمان که براى انتقال جسد قدیس سال سیبرین به آن‏جا آمده‏بودند، استقبال کرد.
ر.ک: ابن عذارى، همان، ج 1، ص 117; یعقوبى، البلدان، ص 347; یاقوت حموى، معجم البلدان، ج 24، ص 362 و Marcais L, Architecture Musulmane , p.26-27
81. بکرى آن را چنین توصیف مى‏کند: بیشتر آن‏جا باغ است و در افریقیه هوایى معتدل‏تر، نسیمى خنک‏تر، و خاکى حاصلخیزتر از رقاده وجود ندارد. امیر ابراهیم از آن رو، وى را رقاده نامید که زمانى بى‏خواب شد، خواب از سرش پرید، نخوابید و دستور قدم زدن داد. هنگامى که به این مکان رسید، آن را رقاده نامید. کسى که رقاده را بنا کرد و در آن منزل گزید، ابراهیم بن احمد بن محمد بن اغلب بود که از شهر قصر قدیم به آن‏جا نقل مکان نمود و کاخ‏هاى متعدد و مسجدهاى جامعى در آن ساخت و بازارها، حمام‏ها و مسافرخانه‏هایى بنا نهاد. حصارى از آجر و گل، رقاده را در بر گرفته که امیر زیادة الله سوم، آن را تعمیر کرد و به هنگام محاصره ابو عبدالله شیعى به آن‏جا پناه‏گرفت (ر.ک: بکرى، همان، ص 27 و (Marcais, op. ct. p.28
82. ادریسى مى‏گوید ماجل بزرگ قیروان از بناهاى عجیب است، زیرا بنایى است‏به شکل مربع که در وسط آن ساختمانى همانند صومعه قراردارد و هر ضلعش دویست ذرع طول داشته و پر از آب است.
اما بکرى در توصیف ماجل بزرگ مى‏گوید: به شکل دایره بزرگى است که برجى هشت ضلعى در وسط آن قرار دارد. در بلنداى آن نشیمنگاه چهار درى وجود دارد که گنبد بالاى آن را یازده ستون نگه مى‏دارد. درکنار ضلع شمالى آن ماجل دیگرى وجود دارد که کوچک‏تر از ماجل قبلى است و به فسقیمه معروف است و آب آن از طریق دره تامین مى‏شود و سرعت جریان آب توسط آن کاهش مى‏یابد. هنگامى که این ماجل به اندازه دو پا پر مى‏شود، آب از طریق روزنه‏اى که به آن «صرح‏» گفته مى‏شود به ماجل بزرگ سرازیر مى‏گردد.
امیر ابراهیم بن احمد در سال 245ه شروع به ساختن آن نمود و در سال 248ه آن را به پایان رساند. روایت‏شده است هنگامى که وى ماجل را براى شهر قصرقدیم درست کرد مریض شد و مى‏پرسید: آیا آب به آن وارد شده است؟ آب از دره آمد، خبر آن را به او دادند، خوشحال شد و دستور داد قدحى از آن آب برایش بیاورند، نوشید و گفت: خدا را سپاس که پیش از مرگم این کار پایان یافت، و بعد از آن مرد.
آن گونه که بکرى مى‏گوید در قیروان پانزده ماجل دایره شکل وجود داشت که از ملات بسیار محکمى ساخته شده‏بود (ر.ک: ابن الخطیب، همان، ج 3، ص 23; بکرى، همان، ص 25 و ادریسى، همان، ص 110).
83. ابن عذارى، همان، ج 1، ص 186; سعد زغلول عبدالحمید، تاریخ المغرب العربى، ج 2، ص 167 و 182; محمود اسماعیل عبدالرزاق، همان، ص 40 و ادریسى، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، ص 121.
84. سید عبدالعزیز سالم، همان، ص 323; بکرى، همان، ص 27-28; حسن ابراهیم حسن، تاریخ الاسلام السیاسى، ج 3، ص 320 و 325 و مالکى، ریاض النفوس، ج 1، ص 195-196.
85. افریقیه در صنعت نساجى مشهور شد. ابن عذارى مى‏گوید: هنگامى که ابو عبدالله شیعى، اغالبه را شکست داد، اموال، سلاح‏ها، ساز و برگ زین، لجام‏ها و... زیادى را به غنیمت گرفت و این نخستین غنیمتى بود که نصیب شیعى و یارانش شد. پس از این، لباس حریر پوشیدند، شمشیرهاى طلاکوبى شده آویزان کردند و اسبانى سوار شدند که زین نقره‏اى و لجام طلایى داشتند. ر. ک، بکرى، همان، ص 34; الاستبصار، ص 119; ابن عذارى، همان، ج 1 ص 185 و 187. ابن عذارى مى‏گوید که زیادة الله سوم، حسن بن حاتم را به هدایایى به عراق فرستاد; ابن خلدون، مقدمه، ص 181.
86. Heyd Histoire Du commerce Vol.I. p.50
در آن‏جا ثروت معدنى وجود داشت، منطقه «بجانة‏» به معادن فراوانش به‏ویژه نقره، سرمه، آهن و سرب مشهور بود. استاد مارسیه معتقد است از نیمه قرن دوم به دلیل معادن زمینى از فعالیت اقتصادى بهره‏مند شد. ، op. cit. p. 79) (Marcais
87. استاد مارسیه براین باور است که مسئولین دارالضرب از موالى و رومى‏ها یا بردگان و غلامانى بودند که امیران بنى‏اغلب آن‏ها را به عنوان افراد مورد اطمینانشان در آن‏جا مى‏گماردند. مارسیه برخى از اسامى این غلامان را نام مى‏برد از جمله: موسى در دوران ابراهیم بن اغلب و مسرور در دوران زیادة الله اول. ابن عذارى مى‏گوید علاقه زیادة‏الله سوم به غلامش خطاب، به اندازه‏اى زیاد شد که نام او را بر سکه‏هاى دینار و درهم نقش کرد (82. ;Marcais, op.cit. p ابن عذارى، همان، ج 1، ص 180; محمود اسماعیل عبدالرزاق، همان، ص 76; ابن اثیر: همان، ج 6، ص 14 و سیدعبدالعزیز سالم، همان، ص 326).
یادداشت‏ها:
1) پژوهشگر تاریخ.
2) عرب‏ها کلمه «المغرب‏» را به سرزمین‏هاى گسترده‏اى که از غرب مصر آغاز مى‏شود و تا اقیانوس اطلس امتداد مى‏یابد، اطلاق کرده‏اند. اما واژه المغرب، نزد فاتحان مسلمان که به این منطقه روى آوردند، ناشناخته بود. عرب‏ها در آن زمان این منطقه را «افریقیه‏» مى‏نامیدند.
با گسترش فتوحات‏اسلامى تا ساحل اقیانوس اطلس و از آن‏جا تا اندلس، لفظ افریقیه به نظر مسلمانان کفایت نمى‏کرد، از این‏رو به تدریج لفظ المغرب متداول شد و افریقیه به منطقه‏اى بین قیروان تا طرابلس محدود گردید. در قرون بعدى جغرافى‏دانان عرب، سرزمین‏هاى دورتر از مغرب را «المغرب الاقصى‏» نامیدند و از این دوران به بعد لفظ «المغرب الاوسط‏» یا مغرب میانه متداول شد (مترجم).
3) احتمالا برید و صاحب دیوان برید درست‏باشد(مترجم).
4) ملثمون و ملثمین نام منطقه‏اى است در سرزمین مغرب الاقصى (مترجم).
5) منطقه‏اى است در مغرب الاقصى (مترجم).
6) احتمالا به ترتیب به معناى پاره‏دوزها و پالان‏دوزها باشد (مترجم).