روش شناسی پژوهش در علوم انسانی (عیار پژوهش در علوم انسانی سابق)

علم کلام در جهت فهم، تبیین، توجیه و دفاع از تعالیم دینی شکل گرفته است. متکلم نقش واسطه میان نصوص دینی و ذهن و زبان مخاطبان را بر عهده داشته و غالباً همگام و همراه با تحولات زمانه و زمینه، تغییراتی در مفهوم سازی و بهره جویی از دستگاه های مفهومی موجود ایجاد کرده است. به موازات تطور و تحول در علم کلام، طبقه بندی تعالیم دینی به طور عام و آموزه های اعتقادی به طور خاص نیز دچار تحول شده است. گرچه لزوماً این تحول به معنای کامل شدن و دقیق تر شدن نبوده است، ولی بیشتر، سمت و سوی دقت در روش شناسی و عمق در محتوا را پی میگرفته است. به هر میزان که در روش شناسیها دقت بیشتر صورت گرفته، محتوا دچار تحول شده و طبقه بندی ارائه شده از تعالیم دینی نیز عینیتر شده است. طبقه بندیهای جدید ارائه شده از تعالیم دینی در بستر دانش تفسیر قرآن کریم و دانش کلام، به تدریج جایگاه خویش را در هندسة معرفت دینی بازیافته و سهم مؤثری در بازسازی، نوسازی و تنسیق دانش کلام ایفا خواهد کرد. این نوشتار گزارشی از تطورات دانش کلام در عرصة روش شناسی و طبقه بندی تعالیم دینی، فراروی خواننده ارجمند قرار میدهد.

در تصحیح نسخه های خطی عموماً، اختلاف نسخ را به صورت پاورقی در زیر صفحه نشان میدهند. بر این روش اشکالاتی وارد کرده اند از جمله اینکه متن را شلوغ و فضای زیادی اشغال میکند و در نهایت، نسخه ها را به صورت کامل گزارش نمیکند. در کنار این روش، شیوة دیگری وجود دارد که به آن، «سازوارة انتقادی» یا «شیوة ریتر» میگویند. در این روش، برخلاف «شیوة پاورقی»، در داخل متن هیچ علامتی قرار نمیگیرد و اختلاف نسخه ها به طور کامل گزارش میشود و نسخه بدل ها فضای کمی را اشغال میکند و میان نسخه بدل ها و توضیحات مصحح کاملاً تفکیک میشود. این شیوه، نخست در خصوص کتاب مقدس به کار رفت و بعدها هلموت ریتر، آن را دربارة کتاب های اسلامی به کار برد. در این مقاله با شیوة سازوارة انتقادی و روش خواندن و تدوین آن آشنا میشویم.

دانشمندان بر این باورند که پیشرفت های شگرف بشر در علوم گوناگون، از جمله سیاست گذاریها در سطح دولت، مرهون استفاده از روش های تحقیق مناسب در آنهاست؛ اما اینکه چه روش های وجود دارند و کدام روش، متناسب با کدام علوم است، به مباحث روش شناسی نیاز دارد تا از طریق آنها و ارائة اصول و مبانی، روش متناسب با علوم را مشخص کرد. در این نوشتار ابتدا مکاتب روش شناسی ـ روش شناسی اثبات گرایی، روش شناسی تفسیری و روش شناسی انتقادی ـ و مبانی فلسفی آنها ـ هستیشناسی، انسان شناسی، معرفت شناسی ـ بررسی، و به تأثیر این مکاتب بر سیاست گذاری دولتی پرداخته شده است. روش شناسی اثبات گرایی مقتضی این نوع سیاست گذاری است که سیاست ها و قوانین حاکم بر رفتار اجتماعی انسان ها در عالم خارج وجود دارند و کار سیاست گذاران این است که آنها را کشف کنند و در اختیار مراکز مرتبط برای مشروعیت بخشیدن به آنها قرار دهند؛ اما روش های تفسیری و انتقادی که تقریباً نتایج مشابه دارند، مقتضی سیاست هایی است که از طریق تعامل میان صاحبان قدرت و گروه های سیاسی و یا از طریق طبقة حاکم و کسانی که ابزار تولید را در اختیار دارند، به دست میآیند.

تحلیل محتوا از کاربردیترین روش های پژوهشی در علوم انسانی، اجتماعی و رفتاری است. این روش برای توصیف عینی، منظم و کمی محتوای ارتباطات، برای تفسیر و پیبردن به نگرش درونی به کار برده میشود و در صدد است با شناخت چرایی، اهداف و سبکهای ارائه پیام، نظر یا عقیده ای خاص را، که محور اصلی هر نوشته یا اثری است، با استفاده از مدل های عملکردی ـ ارتباطی، توصیف، و تبیین کند. که در این راستا، خوانایی متن بیش از هر چیزی مد نظرش است. تأکید بر خوانا بودن به معنی روش تخمین احتمال موفقیت خواننده در خواندن و درک یک متن یا نوشته است که در تحلیل محتوا به ویژه در بررسی منابع مکتوب ارتباطی اعم از کتاب ها، نشریات، سخنرانیها، اخبار و اسناد و مدارک کاربرد بیشتری دارد. این مقاله، ضمن بررسی روش تحلیل محتوا، مهم ترین روش های سنجش خوانایی از جمله فرمول فلش، گانینگ، کلوز، فلش ـ کین کید، پاور؛ سامنر؛ وکرل و روش تعیین میزان دعوت به پژوهش یا ضریب درگیری ویلیام رومی را تفصیل مورد بررسی قرار داده است.

حوزة علوم دین، معارف اسلامی و فلسفه حوزه ای فراملی است که از سویی از دیرینگی برخوردار است و از سوی دیگر در ابعاد جهانی مورد التفات، احترام، انتقاد و عنایت و دشمنی است که در آن، آموزش و مقولة پژوهش نیز پا به پای مقارنت و معاضدت تحولات آن مورد توجه بوده است. در حال حاضر توجه به امر پژوهش در این عرصه عمیق تر و دغدغة اصلی فرهیختگان این عرصة ملی و بین المللی است. این نوشتار ضمن مفهوم شناسی و پیشینهکاوی شاخصه ها و مؤلفه های اساسی، عمدة بحث را به سمت و سوی مقوله پژوهش در حوزة معارف دینی و تعلیم و تربیت اسلامی سوق داده و با بیان مسئله، اهداف ، اهمیت و محوریت موضوع و سپس مفهوم شناسی در صدد تبیین نظام علمی روش تحقیق این وادی و ارائة ساختار مناسب «نظام پژوهشی» حوزه محور است. این مهم با تبیین مأموریت نظام پژوهشی و اهدف آن و وظایف مدیریت داناییمحور و پژوهش مدار صورت گرفته و سپس الگوی خط مشیگذاری نظام پژوهش و مؤلفه های جامع در چهارده محور در کانون بررسی قرار گرفته و به مقولة آموزش و تأثیر آن در پژوهش حوزه اشاراتی شده است.

ترجمه عبارت است از انتقال معنی و مقصود، از زبان مبدأ به زبان مقصد. در هر زبانی دو رکن اساسی وجود دارد: یکی «صورت» و دیگری «معنی». «صورت زبانی» همان ساختار دستوری و قالبی است که معنی در آن ابراز میشود. «ترجمة معنایی» ترجمه ای است که در صدد است «معنی» را از زبان مبدأ به زبان مقصد منتقل سازد و تمام تلاش مترجم را برای جلوگیری از انتقال «صورت زبان مبدأ» به زبان مقصد به کار میگیرد. برای رسیدن به ترجمة معنایی، فرایندهایی باید طی شود که مهم ترین آنها «فرایند کشف معنی» است که برای دستیابی به آن، مترجم باید علاوه بر دانش زبانی، به اطلاعات دیگری نیز مجهز باشد. توجه به انواع معنی، انواع ترجمه، مراحل اساسی در ترجمه، و... مترجم را در رسیدن به ترجمة معنایی مدد میرساند. این مقاله، به اختصار میکوشد این نظریه را که در روش شناسی ترجمه، روشی نو، بسیار پرکاربرد و اثرگذار است، به اهل فن ترجمه به ارمغان آورد.

تحلیل محتوا یکی از مباحث مهم و کاربردی است که پژوهشگران با استفاده از این روش، به وارسی داده های خود میپردازند. روش تحلیل محتوا کمّی است و در مباحث علوم اجتماعی کاربرد زیادی دارد. از این طریق میتوان به تحلیل گفتار، نوشتار، از قبیل مقالات، کتاب ها، سنخرانیها، فیلم، تصاویر، حرکات، نحوه ادای کلمات، تکرار کلمات، لحن بهکار رفته در کلام و غیره پرداخت. تحلیل محتوا به محقق کمک میکند تا لایه های پنهان و زیرین پدیده های مرتبط با موضوعِ پژوهش را بدست آورده، به اهدافی که پژوهش در راستای آن انجام میگیرد، نزدیک شود. این مقاله با رویکرد تحلیلی و اسنادی به بررسی کم و کیف تحلیل محتوا میپردازد.

تبیین علمی پدیده ها به صورت قیاسی و استنتاج قضایایی از قضایایی عام تر، یکی از روش های بسیار مهم برای کشف فرایندهای علّی و ارتباط ضروری میان پدیده هاست. تبیین در عین اینکه، خود با بهر گیری و ارجاع به قوانین عام صورت میپذیرد، از جمله شیوه های کشف روابط و نیل به قوانین عام است. تبیین علمی عمدتاً با هدف یافتن پاسخ برخی چراییها صورت میگیرد؛ سؤالاتی که مطلوب در آنها روشن ساختن اصل و چگونگی ضرورت وقوع حادثه ای، فرایندی یا نظم خاصی در شرایط معین است. به عبارت دیگر، معین کردن شرایط اولیه و زمینه های آفاقی و انفسی خاص که با فرض وجود آنها، تحقق مبین ضرورت و قطعیت مییابد. به بیان روشنیتر، تبیین استدلالی قیاسی است که مقدمات آن از یک یا چند قانون عام آزمون پذیرد و یک یا چند گزاره شخصی و آزمون پذیر و حاکی از خارج تألیف یافته و نتیجه آن، کشف رابطه یا نظم خاصی است که محقق درصدد شناسایی و تبیین آن بر آمده است. مؤلف در این نوشتار درصدد است تا با ذکر نمونه های گویایی، جایگاه تبیین در کشف و توضیح روابط میان وقایع و پدیده های اجتماعی را تشریع کند.