نشانه های ظهور

«خسف بیداء» که تعدد روایات و تنوع منابع درباره آن نشان دهنده اهمیت و اهتمام نویسندگان متقدم به آن است، از نشانه های حتمی ظهور امام مهدی به شمار می رود که هم جوامع معتبر شیعی، احادیث مربوط به آن را گزارش کرده اند و هم منابع معتبر اهل سنت بدان پرداخته اند و دامنه آن به بحث های فقهی نیز کشیده شده است. مقصود از «خسف بیداء» این است که چون لشکر سفیانی که به قصد کشتن امام مهدی از مدینه به سمت مکه راه افتاد، در میانه راه و در سرزمین بیداء به شکلی معجزه آسا در زمین فرو می رود. تحقق اعجازآمیز این رخداد نشان می دهد اراده الهی بر این تعلق گرفته است که حتی با مداخله عوامل فوق طبیعی، از آخرین ذخیره خود محافظت نماید

ظهور امام مهدی نشانه هایی دارد؛ نشانه هایی که مطرح شدن آنها از سوی پیشوایان دینی همراه با مقاصدی بوده است. تحقق برخی از این مقاصد در گرو تطبیق نشانه ها بر مصادیق خارجی است. این تطبیق اولاً نیازمند ضوابط و معیارهایی است که ما را به مصداق واقعی نشانه ها راهنمایی کند، ثانیاً در مسیر آن، دو مشکل اساسی وجود دارد: نخست این که همیشه احتمال وجود مصادیق دیگری برای نشانه ها وجود دارد و دوم این که برای نشانه ها می توان مصادیق جعلی ساخت. از این رو نیازمند معیارهایی هستیم که بتوانیم در روند تطبیق از آن پیروی کرده و از دشواری های یاد شده عبور نماییم. ضوابط یادشده بدین قرارند: نخست این که تطبیق باید همراه با یقین باشد؛ دوم، مصداق مورد نظر باید تمام ویژگی های یاد شده برای نشانه مربوط را بالفعل دارا باشد؛ سوم، جریان تطبیق نباید به تأویل روایات بینجامد؛ چهارم، تطبیق باید با ضوابط و چارچوب های کلی دین هماهنگ باشد و تطبیق نباید موجب زیر پا گذاشته شدن یکی از ضوابط دین شود؛ پنجم این که در جریان تطبیق باید نشانه هایی که در آنها احتمال وجود مصادیق جعلی وجود دارد، بر نشانه هایی که جعل شدنی نیستند عرضه شوند. با توجه به پنج معیار یاد شده، می توان به مصادیق واقعی نشانه های ظهور که احتمال تعدد مصداق و جعل در آنها نمی رود دست یافت.

در جهان معاصر و در پی تجدید حیات اندیشة اسلامی، که یکی از دستاوردهای انقلاب مبارک اسلامی در ایران است، توجه به موضوع مهدویت در حکم عصارة کتاب خداوند و عترت پیامبر اکرم(ص) و قلة بعثت انبیای عظام(س) به طرز چشمگیری رو به افزایش است. این جریان به توجه به نشانه های ظهور در جامعة معاصر دامن زده است. تتبع در آیات و روایات مربوط به نشانه های ظهور و دورة آخرالزمان و تلاش برای استخراج راهبردهای اساسی شیعه در دوران غیبت و نزدیک به ظهور، رویکرد جدیدی را در مطالعات مربوط به مهدویت و آخرالزمان بنیان می نهد که می توان آن را «رویکرد راهبردی به مهدویت» نامید. با بررسی این گونه روایات و نشانه ها می توان شرایط آخرالزمان و دوران ظهور را این چنین تصویر کرد که حوادث در سطحی خرد و به شکل شورشی مقطعی یا انقلابی منطقه ای یا تغییر حکومتی سیاسی به وقوع نمی پیوندد. گسترة این اتفاقات جهانی است و عمق آن نیز به اندازه ای است که در تمام زوایای زندگی بشر نفوذ می کند و این معنا چیزی نیست جز یک زوال و انتقال تمدنی و برپایی یک تمدن جهانی الهی به دنبال آن. این رویکرد را در کنار رویکرد راهبردی می توان «رویکرد تمدنی به مهدویت» نامید. در گسترش این مفهوم و در بررسی متون و ادبیات تاریخ تمدن به این نکته برمی خوریم که هر کدام ایده ای را مفهوم محوری تحلیل تاریخ گرفته و تلاش کرده اند تا تاریخ تمدن های بشری را بر گرد آن تحلیل کنند. در این راستا و با رویکردی مهدوی می توان تلاش کرد تا ایدة «تقابل حق و باطل» در حکم مفهوم محوری، در نگرشی کاملاً متفاوت به تاریخ تمدن توضیح داده شود.

موضوع مهدویت در میان آموزه های اسلامی، از جمله موضوعاتی است که در منابع متعدد مورد توجه قرار گرفته است. در میان مقولات مهدوی نیز یکی از موضوعات شاخص، موضوع «نشانه های ظهور» است که مورد توجه تمام فرق اسلامی قرار داشته است؛ البته موضوع نشانه های ظهور منحصر به منابع اسلامی نیست و نظیر آن را درباره منجیان آسمانی دیگر ادیان می توان برشمرد. در پژوهش حاضر برای اولین بار رویکردهای مختلف به این موضوع، جمع بندی و به طور اجمالی معرفی شده اند. دسته بندی ارائه شده در این مقاله برای اولین بار است. در نگارش این مقاله از روش تحقیق کیفی و شیوه کتابخانه ای و با استقصای اکثری آثار تألیف شده در این حوزه به وسیله مطالعه یا مرور دائره المعارف موعود «آخرالزمان» (ع)، انجام شده است.

در روایات شیعی به نشانه های حتمی قیام امام مهدی(ع) توجه شده است که ضرورت دارد تعداد و مصادیق واقعی آن ها مشخص شود. مقاله پیش رو به این مسئله پرداخته و پس از بررسی روایات شیعی، تصویر روشنی از نشانه های حتمی قیام امام مهدی(ع) ارائه نموده است. پس از واکاوی 17 نشانه ی نقل شده در روایات، این نتیجه به دست آمد که در منابع روایی شیعه و مطابق ملاک های خاص برای تشخیص علامت های حتمی از غیر حتمی، تنها به حتمیت چهار نشانه؛ 1 خروج سفیانی، 2 خسف بیداء، 3 قتل نفس زکیه و 4 ندای آسمانی، تصریح شده است و قابل اعتنا هستند، لکن حتمی بودن 1 یمانی، 2 خسف های دیگر غیر از بیداء، 3 دجال، 4 اختلاف بنی العباس، 4 نزول حضرت عیسی(ع)، 5 فریادی در ماه رمضان، 6 خروج آتشی از عدن، 7 ظهور دستی در آسمان، 8 دخان (دود)، 9 ظهور خورشید از مغرب و 10 واقعه ی احجار الزیت، بر اساس این روایات و ملاک ها، مورد نقد جدی قرار گرفته است؛ برخی از آن ها دلیل روایی قابل اعتنایی ندارند و برخی از آن ها از نشانه های قیامت هستند و به اشتباه یا تسامح، نشانه ی ظهور تلقی شده اند.

اندیشه مهدویت باور سترگی است که ریشه در اعماق تاریخ دارد. جریان خروشان این تفکر در بستر ادیان و مذاهب و فرهنگ بشری انبوهی از آگاهی ها، آرمان ها و تخیلات را فراهم کرده است. امید به ظهور منجی در باور هر شخص بدون در نظر داشتن عقیده و مذهب وجود دارد. در اسلام نیز از این نوع روایات در بین شیعه و اهل سنت وجود دارد. براساس این دسته از روایات، ظهور حضرت مهدی (عج) تحقق یافتنی است، ریشه جور و ظلم را پاک می کند، زمین را پر از عدال و داد خواهد کرد و جهان را به مدینه فاضله تبدیل می کند. اکنون این سؤال پیش می آید که عقیده و نظر اهل سنت درباره امام مهدی(عج) چیست؟ مقاله حاضر جایگاه مهدویت در میان مسلمانان، متون روایی اهل سنت، زمینه های ظهور حضرت، نشانه های ظهور، محل ظهور و تعداد یاران ایشان را بررسی می کند. باید گفت این عقیده به عنوان یک باور اسلامی و نه شیعی در آثار و نوشته های حدیثی و تاریخی اسلامی وجود دارد.

بخشی از احادیث معصومان(ع) در خصوص وقایع دوران پیش از قیام حضرت مهدی (عج) است. برخی از این روایات، در خصوص پرچم ها و شخصیت های دوره پیش از ظهور می باشد که خراسانی یکی از آنها است. هدف نوشتار حاضر، تحلیل محتوایی روایات اهل سنت در خصوص قیام خراسانی است. با جستجو در منابع حدیثی اهل سنت، مشخص شد در مجموع 22 روایت در خصوص خراسانی و پرچم های سیاه، در این منابع نقل گردیده که به بیان ویژگی های خراسانی پرداخته و نام، نسب، زمان، مکان، هدف و فرجام قیام خراسانی را تبیین کرده است. این پژوهش، با قطع نظر از اعتبار یا عدم اعتبار سندی این روایات، با تحلیل محتوای آنها بدین نتیجه رسیده که خراسانی از بنی هاشم و در یک روایت، از اولاد امام حسین(ع) معرفی شده و به لحظ سنی جوان، و از لحاظ ظاهری دارای خالی در کف دست راست و طبق برخی روایات، در کتف چپ است. فاصله زمانی بین خروج خراسانی و ظهور حضرت مهدی (عج)، 72 ماه، و در یک روایت، هشت ماه معرفی شده است. مطابق این روایات، مکان خروج خراسانی ، مشرق و خراسان (ایران) است، فرمانده سپاه، شعیب بن صالح، طرف مقابل او سفیانی است و رنگ پرچمش سیاه و در یک حدیث سفید معرفی شده و در نهایت با حضرت مهدی (عج) در مکه یا بیت المقدس بیعت خواهد کرد.

در منابع روایی، روایاتی دربارهی نشانههای ظهور آمده است، یکی از سرچشمههای ورود این روایات از طریق فرقهی واقفه است، از آنجا که این فرقه در جهت نصرت مذهب خویش، برخی از روایات را نقل به معنا، تقطیع یا تحریف میکردند، بررسی روایات آنها دقت بیشتری را میطلبد. یکی از نشانههای ظهور که در روایات امامیه، بر آن تأکید شده است اختلاف بنیعباس و انقراض آنهاست. این نشانه، محمل آسیبهای جدی و تطبیقات نادرست در مبحث مهدویت است. این نوشتار درصدد است با روش تاریخی و از طریق بررسی سند و متن روایات نشان دهد روایاتی که اختلاف بنیعباس به عنوان نشانه ظهور معرفی میکند، از سوی راویان واقفی برای مشروعیتزدایی از حکومت بنیالعباس، جعل شده و علامت بودن آن برای ظهور نادرست است

به دلیل جایگاه بیبدیل شخصیت امام مهدی7 از یک سو و وجود مدعیان دروغینی که در طول تاریخ هوس بر تن کردن ردای مهدویت داشتهاند از سوی دیگر بازشناسی امام مهدی7 از میان مدعیان دروغ زن مسئلهای درخور توجه و مهم خواهد بود و از همین رو پیشوایان معصوم برای شناخت آن حضرت در عصر ظهور معیارهای متعددی را برشمردهاند در روایات ابتدا بر این نکته تأکید شده است که امر آن حضرت از سپیده صبح آشکارتر است و در وجود عزیز آن حضرت ذرهای ابهام وجود نخواهد داشت از این رو جایی برای نگرانی نخواهد بود در کنار تاکید یاد شده برای شناخت امام مهدی7 معیارهای متعددی ذکر شده است برخی از این معیارها سلبی و برخی ایجابیاند و از میان معیارهای ایجابی پارهای به گونهای هستند که در همان هنگامه ظهور کارایی دارند و میتوانند راهی برای شناخت امام باشند مانند نشانههای ظهور، علم، معجزه و تولد از پیامبر گرامی اسلام6 و پارهای دیگر نیازمند گذر زمان هستند مانند نزول حضرت عیسی7 رجعت و تشکیل حکومت عدل جهانی. با وجود معیارهای یاد شده شخصیت امام مهدی7 به سهولت شناخته خواهد شد و مؤمنان در این مهم با مشکلی مواجه نخواهند گردید.

أَخبار مَلاحم علاوه بر آسیب های عامی که در حدیث پژوهی مطرح است با چالش های خاص ملاحم پژوهی نیز مواجه است. یکی از این چالش ها، مصداق یابی این اخبار است و در موارد بسیاری برخی اخبار بر مصادیقی تطبیق داده شده و پس از مدت زمانی عدم صحت آن آشکار شده است. نعمانی (م360 ق) در کتاب الغیبه، روایتی را نقل کرده است که با اشاره به برخی حوادث آخرالزمان و علائم ظهور، خبر از جنگی می دهد که آذربایجان و ارمنستان نیز در آن جنگ درگیر هستند. از آنجایی که این کتاب از منابع حدیثی کهن بوده و به عنوان یک منبع معتبر تلقی می گردد، این پرسش مطرح می شود که آیا این روایت از اعتبار لازم برخوردار می باشد؟ آیا تطبیق آن بر مناقشه قره باغ از توجیه کافی برخوردار است؟ و آیا جنگ قره باغ از علائم ظهور محسوب می شود؟ این نوشتار، با بررسی و تحلیل موضوعاتی چون اعتبارسنجی روایات موقوف، بررسی جایگاه حدیثی کعب الاحبار، اعتبارسنجی خبر واحد در ملاحم، کاربردشناسی آذربایجان در روایات، ناهم خوانی مفاد روایت با واقعیت های میدانی و ضرورت تفکیک ویژگی های عصر غیبت از علائم ظهور به این نتیجه دست یافته است که روایت یاد شده از نظر سندی از حجیت و اعتبار برخوردار نبوده و از نظر متنی نیز با واقعیت های میدانی مناقشه قره باغ هم خوانی ندارد.