حافظ پژوهی

هدف: تعیین پراستفاده ترین منابع، پراستنادترین نویسنده، شرح های هسته بر دیوان، و قالب های منابع مورد استناد در کتاب های درباره حافظ روش/رویکرد پژوهش: تحلیل استنادی یافته ها: میانگین استناد به منابع، کمی بیش از 11 مدرک است. با تقسیم منابع به سه دسته دیوان، غیردیوان، و مقاله نتایج حاکی از آن است کتاب بحث در آثار و افکار و احوال حافظ پراستنادترین میان تمام منابع و نیز میان کتاب های غیردیوان است. دیوان حافظ براساس نسخه محمد قزوینی و قاسم غنی پراستنادترین کتاب دیوان است و مجموعه مقاله «حافظ شناسی» از سعید نیاز کرمانی پراستنادترین در زمینه مقاله هاست. درمیان نویسندگان بهاءالدین خرمشاهی بالاترین میزان استناد را کسب کرده است و پس از او با فاصله زیادی قاسم غنی و عبدالحسین زرین کوب، پرویز ناتل خانلری، و محمد معین قرار دارند. در پایان جدولی با معرفی عناوین 34 شرح پراستناد ارائه شده است که در صدر آن 5 شرح حافظ نامه (خرمشاهی)، از کوچه رندان (زرین کوب)، حافظ شیرین سخن (محمد معین)، شرح سودی (محمد سودی)، و آئینه جام (زریاب خویی) قرار دارند. ننتیجه گیری: نتایج پژوهش وضعیت مطلوبی را درباره استناد در کتاب های حافظ نشان نمی دهد؛ حدود یک سوم (نزدیک به 20 درصد) از کتاب ها به هیچ منبعی استناد نکرده اند. اگر به این میزان، کتاب هایی را که فهرست منابع منسجم ندارند و منابع از بخش های دیگر کتاب مانند متن، پانویس، و صفحه های آغازین کسب شده است اضافه کنیم این میزان به 40 درصد می رسد. درواقع تنها 60 درصد کتاب های مورد بررسی فهرست منابع دارند. شاید نتایج انجام چنین پژوهشی درباره سایر موضوع ها در زمینه متون فارسی نیز، خیلی متفاوت نباشد. به هرحال لزوم پرداختن به این مسئله، یعنی عدم استفاده از آثار گذشتگان هنگام تدوین یک اثر، بسیار حس می شود.

نویسنده در نوشتار حاضر در قالب نهمین سلسله انتشارات با عنوان اوراق پریشان، چندین مسئله را مطرح کرده است که بدین شرح اند: - تکرار قافیه در حافظ - حافظِ شهریار - بدین ترانه - آدمی در فرهنگ جامع زبان فارسی - این اشعار از حافظ نیست

نویسنده در نوشتار حاضر در دو بخش کتاب های رستگار فسائی در حوزه شرح اشعار حافظ را در بوته نقد و بررسی قرار داده است. در بخش نخست، به صورت گذرا نقدی محتوایی و نگارشی بر کتاب حافظ پیدا و پنهان زندگی داشته و مواردی از قبیل تسامح در نقل اشعار، آشفتگی های نگارشی و ویرایشی و ... را با ارائه شاهد مثال هایی از متن برمی شمرد. سپس، بخش دوم را به نقد و بررسی کتاب شرح تحقیقی حافظ اختصاص داده و نکاتی درخصوص مقدمه و روش کتاب، ضبط اشتباه اشعار، ارجاعات و چگونگی شرح، اشکالات ظاهری و تایپی و ... را خاطر نشان می سازد

نویسنده در نوشتار حاضر، کتاب قرائت گزینی انتقادی دیوان حافظ به کوشش بهاء الدین خرمشاهی و هاشم جاوید را در بوته نقد و بررسی قرار داده است.  نویسندگان این کتاب در مقدمه، ابتدا شش تصحیح علمی انتقادی دیوان حافظ را معرفی کرده اند که بدین شرح اند: 1. عیوضی و بهروز، 2. خانلری، 3. نیساری، 4. جال نایینی و نورانی وصال، 5. سایه، 6. نسخه خلخالی با تصحیح خرمشاهی. این دو، دیوان مصحح قزوینی را در متن قرار داده و اختاف روایت های نسخ شش گانه مزبور با آن را در پانویس ذکر کرده اند. البته همان گونه که گفته اند در مواردی که ضبط های قزوینی را غلط می دانسته اند، ضبط یکی از شش نسخه مشورتی را در متن قرار داده و درباره چرایی این گزینش و جابجایی نیز در همان جا توضیح داده اند. نگارنده این سطور، به ارائه چندین اشکال روشی کلی و جزئی در کتاب، اقدام کرده است. 

نویسنده در نوشتار حاضر در قالب هشتمین سلسله انتشارات با عنوان اوراق پریشان، چندین مسئله را مطرح کرده است که بدین شرح اند: - نکته ای در باب حکایت پنجم گلستان سعدی )باب عشق و جوانی( - نکته ای کوتاه پیرامون کتاب سلیم نیساری در زمینه گزارش غزل های حافظ شیرازی - اصلاح غلط رایج در غزل منسوب به حافظ - مداقه ای کوتاه بر کتاب حافظ دل ها به قلم محمدمهدی فولادوند در حوزه حافظ پژوهی - رسم الخط نادرست بیتی از حافظ.

بیستم مهرماه در تقویم ملی جمهوری اسلامی ایران، یادروز حافظ نام گذاری شده است. مرکز حافظ شناسی از سال ۱۳۷۶ تاکنون، به طور منظم، در این روز افزون بر برگزاری نشست علمی به انتشار مقاله های علمی و تخصصی در حوزه ی حافظ پژوهی همت گماشته است. یکی از مقاله های مهم که سالانه در این روز ارائه می شود، «گزارش کتاب شناسی حافظ» است. این مقاله ها، اطلاعات کتاب شناسی آثاری را که هرسال در پیوند با حافظ و حافظ پژوهی انتشار یافته اند، ارائه می کند. این گزارش به مخاطب پیگیر حوزه ی حافظ شناسی، دانشجویان و استادان این عرصه، برای شناخت هرچه بهتر منابع و پژوهش های جدید یاری می رساند و راه را برای خوانش و بررسی های نقّادانه و آسیب شناسانه ی آثاری که هرساله درباره ی حافظ تألیف و تدوین می شوند، هموار می سازد. مقاله ی حاضر برپایه ی اطلاعات کتاب شناسی دو پایگاه اطلاعاتی «خانه ی کتاب» و «سازمان اسناد و کتابخانه ی ملی ایران» تدوین شده است. بررسی های آماری نمایانگر آن است که تعداد کل کتاب هایی که در سال ۱۳۹۸ در پیوند با حافظ چاپ شده اند، ۱۴۶ عنوان است که در مقایسه با آمار سال گذشته کاهشی چشمگیر یافته است. همچنین مقایسه ای موضوعی نشان می دهد، کتاب هایی درباره ی «شعر، اندیشه و زندگی حافظ» و «دیوان همراه با فالنامه» با ۴۲ عنوان بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده اند.

با شناسایی، معرفی و انتشارِ چاپِ عکسیِ نسخه مورخ 801 ه.ق، متعلق به کتابخانه نور عثمانیه استانبول، که در حالِ حاضر، کهن ترین نسخه شناخته شده کاملِ دیوانِ حافظ است، ضروری است ضبط های این نسخه، در قیاس با روایتِ نسخه های موجود، بررسیِ انتقادی شود؛ به ویژه آنکه با کشفِ این نسخه، برخی معادلات در زمینه روایتِ نسخه ها، نظمی نوین یافته است. به طورمثال اگر پیش تر، در موردی خاص، مصححان، ضبطِ نسخه ای را به دلیلِ متأخربودن، رد می کرده اند، اکنون همان ضبطِ متأخر، به پایمردیِ نسخه 801 ه.ق بر مسندِ ضبطِ اقدم نشسته است. پیش از این، نسخه ایاصوفیه مورخ 813 ه.ق و نسخه خلخالی مورخ 827 ه.ق، از منظرِ قدمت، اهمیت و تبارشناسیِ نسخ، به عنوانِ دو نسخه سرگروه، در تصحیحاتِ معتبرِ دیوانِ حافظ ، موردِ توجهِ خاص بوده اند و عمده اختلافِ آراءِ حافظ پژوهان در بابِ ضبطِ برتر، با محوریتِ روایت های این دو نسخه شکل یافته است. تا جایی که می دانیم نسخه 8 0 1 ه.ق به صورتِ انتقادی تصحیح نشده است و این نوشته می تواند جزوِ اولین گام ها در بررسیِ برخی روایت های این نسخه باشد. منابعِ موردِ مراجعه ما در این سنجش، علاوه بر نسخه 801 ه.ق، دفترِ دگرسانی ها –برگرفته از پنجاه نسخه خطیِ سده نهم– و همچنین تصحیحاتِ معتبرِ دیوانِ حافظ است.

مسأله اصلی این پژوهش تأمل و تعمق در معنای عبارت «جامه/پیرهن/پیراهن دریدن در نیکنامی» است که در دو بیت از دیوان حافظ صراحتاً بدان اشاره شده است و شارحان اغلب آن را مبهم دانسته اند. در اینجا با بررسی پیشینه این عبارت در شعر شاعران پیش از حافظ و بررسی ادامه حضور آن در شعر سخنوران پس از وی، ابیات مرتبط را با هم تطبیق داده و با عنایت به ساحت چندبعدی اندیشه حافظ که شگرد ادبی بارز و متعالی در شعر اوست، به بررسی ابعاد مختلف معنایی این عبارت پرداخته ایم. به زعم ما، این عبارت به ماجرای دریده شدن پیراهن حضرت یوسف که در قرآن نیز آمده است اشاره دارد؛ چراکه در این داستان قرآنی و اساطیری نحوه دریده شدن پیراهن، برهان بی گناهی و نیکنامی یوسف بوده است. علاوه برآن ازآنجاکه با بهره گیری از آرایه ایهام تناسب معنای دور و نزدیک هم زمان موردتوجه بوده است، جامه دریدن از شوق در سماع و بی خودی نیز در کنار پیراهن یوسف به ذهن متبادر می شود که ارتباط مستقیم با قید نیکنامی ندارد. شرح های موجود و معتبر از اشعار حافظ و اشارات حافظ پژوهان در این پژوهش و در ذیل ابیات موردنظر مطالعه و بررسی شده اند و نتایج حاصل به شیوه توصیفی- تحلیلی و برمبنای مطالعات کتابخانه ای مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است.