اشعار نویافته

انوری از شاعران بزرگ ایرانی است که شعر او هم بر شاعران همدوره او و هم بر شاعران پس از او تأثیر داشته است. دیوان او تا امروز چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است که از میان آن ها دو تصحیح که در ایران انجام شده از اقبال عمومی برخوردار شده است. در ایران ابتدا سعید نفیسی به جمع آوری اشعار انوری پرداخت و پس از او محمد تقی مدرس رضوی دیوان انوری را تصحیح کرد. در این جستار به معرفی نسخه ای کهن از دیوان انوری که در کتابخانه مجلس موجود است، پرداخته و بر ضرورت تصحیح انتقادی دیوان انوری تأکید کرده ایم. هیچ یک از دو مصحح محترم از این نسخه استفاده نکرده اند. این نسخه که در سال 680 هجری قمری کتابت شده است، حاوی دو غزل، 5 قطعه و 84 رباعی نویافته از انوری است که در چاپ های پیش از این در دیوان انوری وارد نشده اند.

امروزه دیگر در این امر تردیدی نیست که هر گونه مطالعه و جستاری در قلمرو شعر کهن فارسی بدون مراجعه به جنگ ها و سفینه های شعری کاری ناقص و نا تمام خواهد بود. جنگ ها از آن جهت که بعضاً نام و نشان شاعران گمنام و اشعار و آثار آن ها را از تصرّف زمانه در امان نگاه داشته، حائز کمال اهمیّت است. در میان جنگ ها و سفینه های شعر فارسی، جنگ خطّی شماره 900 مجلس که به سفینه شعرا و تذکره شعرا نیز شهرت داشته و به دست کاتبی ناشناس تحریر یافته است، به لحاظ مندرجات_ که در مواردی تازه یاب و بی سابقه است_ ارزش و اهمیّت بسیاری دارد. در این نوشتار ضمن توضیحی مجمل درباره مشخصات این سفینه با ارزش که در قرن هشتم هجری قمری کتابت شده است و نیز شرحی کوتاه در ذکر پیشینه تحقیقاتی که بر روی آن صورت گرفته است، نمونه های نویافته ای از اشعار شاعران نامدار سده های ششم و هفتم هجری قمری: معزّی، انوری، مجیرالدّین بیلقانی و سعدی به دست می دهم؛ در واقع در این مقاله دو غزل، یک قطعه و یک رباعی از انوری، یک غزل از معزّی، سه غزل، یک قطعه و دو رباعی از مجیرالدین بیلقانی و دو قطعه از سعدی به عنوان اشعاری معرفی شده اند که در دیوان شاعران نامبرده موجود نیست.

طوطی زبان آورِ خطه هندوستان، امیرخسرو دهلوی، یکی از پُرکارترین شاعرانِ فارسی زبان است که تأثیرات شگرفی را بر شعر فارسی گویان بعد از خود، در سرزمین های هند و سند و ایران، گذاشته است. هرچند امیرخسرو بیشتر شهرت خود را مدیون و مرهون مثنوی هایش است، در عین حال، غزل هایی استادانه و دلنشین از وی باقی مانده است که مقام والای این شاعر شیرین سخن را در شعر فارسی نشان می دهد. دیوانِ غزلیاتِ امیرخسرو چندین بار در ایران و هند به چاپ رسیده است. از این جمله است چاپِ طهران با مقدمه سعید نفیسی و تصحیح م. درویش که اقبال صلاح الدین در تصحیحِ بعدی از دیوان امیرخسرو همین تصحیح را نیز یکی از ملاک های اصلی کار خود قرار داده است. با توجه با نایافت بودن این تصحیح اخیر در ایران، محمد روشن همان کارِ اقبال صلاح الدین را با حذف نسخه بدل ها و برخی تغییرات جزئی به چاپ رسانیده است. این تصحیح از دیوان امیرخسرو دهلوی که امروزه در غالب تحقیقات و مقالات به عنوانِ منبع به آن ارجاع داده می شود، خطاها، تصحیفات و اشکالات کوچک و بزرگی دارد. در این جستار برخی اشکالات اساسی و تحریفات و تصحیفات موجود در دیوانِ چاپی امیرخسرو بر اساس سه دستنویس معتبر از دیوان وی، نمایانده شده، همچنین به اشعار و ابیاتی نویافته از امیرخسرو اشاره شده است.

دلیل ثبت یکسان شعری یا اشعاری در دیوان دو شاعر، عموماً یا خطای کاتبان یا رونویسی یک شاعر از دیگری است. مصادیق این دو، در دیوان جهان ملک خاتون وجود دارد.21 رباعی مشترک با سعدی در دیوان جهان موجود است که ارتباطی با بحث تتبعات یا سرقات ندارد و دخالت مالکِ دست نویسِ ش 763 پاریس و اهمالِ مصححان دیوانِ چاپی جهان، عامل این خلط اشعار بوده اند.از سوی دیگر، جهان ملک خاتون شاعری مقلّد است و همان طور که از انوری، سعدی، خواجو، سلمان ساوجی، حافظ، جلال عضد و دیگران مصاریع و ابیاتی را در شعر خویش –عموماً بی یادکرد نام ایشان که شرط اصلی تضمین است- ذکر کرده، به اشعار خسرو دهلوی نیز علاقه ای وافر داشته است. چنان که از تتبعات وی از خسرو بر می آید، تقلید از این شاعر در اشعار جهان مشهود است. اما علاوه بر امر تتبع، تقلید و استقبال از شعر خسرو که در بسیاری از اشعار جهان قابل مشاهده است، 15 غزل از خسرو نیز عیناً در جمع اشعار جهان ملک مشاهده می گردد که ظنّ سرقت ادبی و رونویسی این اشعار می رود. در پایان، اشعار و ابیاتی تازه از جهان (بیش از 110 شعر در غزل و رباعی) که در نسخه اساس مصححان نبوده و در نسخه چاپی دیوان وی نیز به ثبت نرسیده، معرفی خواهد شد.

 نرگسی ابهری از شاعران قرن نهم و دهم هجری است و نسخه های اندکی از دیوانش تا روزگارِ ما باقی مانده و به چاپ رسیده است. او شاعری غزل پرداز و عاشقانه سراست و در رباعی و مثنوی نیز دستی داشته است. دیوان نرگسی ابهری به همت حمیدرضا قلیچ خانی تصحیح و در سال ۱۳۷۶ منتشر شده است. تصحیح دیوان، بر مبنای دو دستنویس اصلی (نسخه کتابخانه ملک و دانشگاه تهران) و دو دستنویسِ تکمیلی صورت گرفته است. دیوان چاپی، فقط چهار رباعی دارد که هر چهار، سروده خاقانی شروانی است. همچنین، فاقد برخی از غزل ها و رباعیات شاعر است. ما در دستنویسی از دیوان نرگسی که در 959 ق کتابت شده و در کتابخانه مونیخ نگهداری می شود، 94 بیتِ افزوده یافتیم که در مقاله حاضر، به نقل آن ها می پردازیم.

بازنگری و بررسی دقیق جنگ ها و سفینه های شعری هم تصحیح کامل تری از بعض ابیات شاعران شناخته شده و اشعار تازه یاب آن ها به دست می دهد و هم دستیابی به آثار شعرای گمنام فارسی را ممکن می کند. نویسنده این مقاله، ضمن معرفی دستنویسی موسوم به «سفینه سعد الهی» و تدوین کننده آن، اشعار چند شاعر قدیم کرمان را از نسخه خطی آن سفینه _ که در کتابخانه مجلس شورای اسلامی نگهداری می شود _ تصحیح کرده است و از مقایسه آن ابیات با پژوهشی که در باره آن شاعران منتشر شده، کوشیده است تا صورت کامل تری از کارنامه چند شاعر سده های ششم و هفتم کرمان ارائه کند. 

کتاب شاعران بی دیوان که در بردارنده مجموعه ای از اشعار پراکنده شاعران فارسی گوی بی دیوان در سده های سوم و چهارم و پنجم است، اگر نه نخستین کار، لکن از بهترین و جامع ترین آثار در این زمینه پژوهشی است. امروزه، پس از گذشت چند دهه از تألیف کتاب مزبور و با شناخته شدن منابع مختلفی از نوع سفینه ها و جُنگ ها، و با تصحیح انتقادی دیگر منابع مورد استفاده در کتاب، لزوم بازنگری جدّی در این کتاب هست، تا مؤلّف، اغلاط و کاستی ها و سهوالقلم های خویش را مرتفع کند، اشعار تازه دیگر و ضبط های جدید و دقیق تر را بر کتاب بیفزاید، و اغلاط مطبعی کتاب را بپیراید. نویسندگان این مقاله، ضمن باز نمودن شماری از این کاستی ها، برخی از اشعار نویافته شاعران قدیم بی دیوانِ فارسی گوی را هم به یاری بعض نُسَخِ خطی و چاپی بیان کرده اند.

مدایح مؤیدیه از شمس المعالی اسحاق بن احمد نی ریزی، دست نویس نفیسی است که به شماره 2637 در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگاهداری می شود. این اثر که در برگیرنده اشعاری است در ستایش طهماسب میرزا مؤیدالدوله، فواید ادبی و تاریخی متعددی دارد؛ از جمله این که حاوی نام و نمونه شعر شاعرانی است که در تذکره ها از آن ها یادی نشده است. در مدایح ، قصایدی از احمد وقار شیرازی و سروش اصفهانی هست که در دیوان های چاپی آن ها نیامده و در شمار اشعار نویافته این دو شاعر است. فایده دیگر مدایح ، کمک آن به تصحیح اشعاری از احمد وقار است که در دیوان چاپی او با لغزش هایی ضبط شده است.

مجموعه رشیدیه ، عنوان چهار کتاب از خواجه رشیدالدّین فضل اللّه همدان ی است. تقریظات علمای عصر بر این مجموعه از حیث نکات تاریخی، زبانی و ادبی جالب توجّه است. همچنین اشتراک موضوع نزدیک به صد مکتوب، این فرصت را فراهم می آورد تا بر اساس تفاوت های موجود در این تقریظات، به تحلیل و مقایسه عناصر بلاغی در آن ها پرداخته شود. در این مقاله به جایگاه اشعار در این تقریظات پرداخته و بسامد بهره گیری از مضامین مختلف شعری در تقریظات سنجیده می شود. تحلیل محتوا و مضمون اشعار، نشانگر کارکرد و جایگاه شعر در این مکتوبات است. از 72 تقریظ فارسی، در 44 مورد از شعر بهره گرفته شده است. این اشعار در حدود 230 بیت و تک مصراع هستند. شاعران تعدادی از اشعار شناخته شده اند. بسامد بالای بهره گیری از شعر برخی شاعران حاکی از اهمّیت آن ها در عصر تدوین اثر است. برخی اشعار نیز سروده نویسنده تقریظ است و نویافته محسوب می شود. 

این نوشتار به ارزیابی نسخی می پردازد که حاوی اشعار عثمان مختاری است و در دسترس استاد همایی نبوده است. نگارنده، با بهره گیری از دو دست نویس تذکره بتخانه و جنگ شماره 5976 در کتابخانه مجلس، به معرفی و تصحیح اشعار نویافته ای از مختاری خواهد پرداخت. در کنار دو جُنگ یادشده، اشعار دیگری به نام مختاری در جنگ اسکندرمیرزا ، جنگ سعدالهی ، نسخه شماره 1084 مجلس و فرهنگ های جهانگیری ، رشیدی ، مجمع الفرس و انجمن آرا ی هدایت به دست آمده و معرفی شده است. برخی از این اشعار، به ویژه آنچه در جنگ های اسکندرمیرزا و سعدالهی آمده، نسبتی با مختاری ندارد، اما اغلب اشعاری که در دو جنگ بتخانه و مجلس به مختاری منسوب شده، به احتمال زیاد از اوست گرچه در چاپ مثال زدنی همایی موجود نیست.

در این مقاله با بهره گیری از رساله فی علم البدیع ، در مجموعه 4000 کتابخانه ایاصوفیا، 51 بیت از عنصری که در دیوان های چاپی و دیگر منابعِ در دسترس نگارنده موجود نیست، ارائه می شود. یک بیت دیگر هم در المعجم ، بدون ذکر نام شاعر، نقل شده است که از رساله فی علم البدیع می توان نام شاعرِ آن شعر را یافت. همچنین در نسخه یادشده، سه بیت از قصیده ای در مدح ابوسهل احمدِ حسن حمدوی، که ممدوح فرّخی نیز بوده است، وجود دارد. پس، یکی از ممدوحان عنصری بوسهل حمدوی بوده است که در دیوان او، شعری در مدح وی دیده نمی شود و بدیهی است که در پژوهش های مبتنی بر دیوان های چاپی نیز، نام این شخص ملاحظه نمی شود.

در این مقاله با استفاده از برخی نسخه های خطی جُنگ ها و تذکره هایی که به طبع نرسیده اند احوال و اشعار هشت شاعر گمنام شهر تاریخی کازرون در فارس را معرفی و بررسی می کنیم. تعدادی از این شاعران تاکنون معرفی نشده اند و تعدادی دیگر نیز ابیات اندکی از آنان در دست بوده و یا اصلاً شعری از آنان ارائه نشده بود که در اینجا به تکمیل این موارد پرداختیم. همچنین یکی از این شعرا جمالا به اشتباه سه شخصیت فرض شده بود که در این جستار با استفاده از نسخه های خطی پی می بریم که این سه تن، یک نفر بیش نیست. هشت شاعر مورد بحث در این نوشتار عبارتند از: ارشد (قرن نهم و دهم هجری)، جمالا (قرن دهم و یازدهم)، رفعت (پیش از قرن دوازدهم)، شیخ الحکماء (متوفی 1334ق)، نوبهار (قرن سیزدهم و اوایل چهاردهم)، جنونی کرّایی (وفات در 1094ق)، جعفری (پیش از قرن دوازدهم) و خطیب کازرونی (قرن نهم).

انوری از جمله شاعرانی است که اشعارش هم در روزگار خودش مورد استقبال واقع شد و هم در باقی دوران از جایگاه والایی در ادبیات فارسی برخوردار بوده است. جنگ نویسان نیز مانند باقی اهالی ادب به انوری و اشعارش توجه ویژه ای داشتند. به همین خاطر، یکی از منابع مهمی که برای دستیابی به اشعار انوری و ضبط های صحیح آن وجود دارد، جنگ ها و سفینه های شعری است. در این مقاله کوشیده ایم اشعار انوری را در دستنویسی معروف به «جنگ یحیی توفیق» محفوظ در کتابخانه توفیق یحیی ترکیه -و به روایت ترقیمه، کتابت 754ه.ق- بررسی کنیم. برای این کار اولاً، اشعار نویافته او را که در دیوان انوری به تصحیح مرحوم مدرس رضوی و همچنین مرحوم نفیسی نیامده بود، معرفی کرده ایم. ثانیاً، اشعاری را که تنها در دیوان مرحوم نفیسی آمده است نقل کرده ایم و در انتها، نکاتی را درباره برخی ابیات دیگر جنگ و تصحیح پیشین این ابیات ذکر کرده ایم.

دست نویس (نسخه خطی) رسائل العشاق و وسائل المشتاق اثر «سیفی نیشابوری» از متون نثر قرن ششم هجری قمری و قدیمی ترین متن برجای مانده در موضوع نامه نگاری عاشقانه به زبان فارسی است. این دست نویس تک نسخه ای به دلیل تعداد زیاد اشعاری که در خلال متن آن آمده و نیز کهن بودن آن (مکتوب در 685 ه .ق) منبع ارزشمندی برای تحقیق، مأخذیابی و حتی تصحیح اشعار فارسی تا قرن هفتم به شمار می آید. در این دست نویس حدود 1500 بیت از گویندگان به فارسی و عربی، و در قالب های شعری مختلف ثبت است اما از قالب رباعی بیش از دیگر قوالب  شعری استفاده شده. مؤلف رسائل العشاق در نیمه نخست این کتاب نام گوینده اغلب ابیات را یادآور شده اما در نیمه دوم کتاب به ندرت از گویندگان اشعار نامی به میان آمده و دلیل آن مشخص نیست. در این میان 203 بیت نویافته در این دست نویس یافت شد. از این جمله 27 بیت آن در دیگر مقاله ها معرفی شده اند و 176 بیت باقی مانده نیز در مقاله حاضر معرفی شده اند. همچنین به چند بیت بی نام در متون نثر که در این دست نویس با نام گوینده آمده اند اشاره شده است. ضمن این تحقیق خَلط «فخری» با «فرّخی» در رسائل العشاق نیز عنوان و بررسی شده است. همچنین بخش هایی از چند مقاله علمی پژوهشی راجع به دست نویس رسائل ا لعشاق در این تحقیق اصلاح و تکمیل شده است که در پیشینه پژوهش از آن ها یاد می شود. از یافته های دیگر این پژوهش، معرفی چند لُغتِ فوت شده در فرهنگ های فارسی است و ابیاتی که این لغات را در بر دارند، شاهدمثال های خوبی برای ارائه و افزودن آن ها به فرهنگ هاست.