۱.
یکی از متون کهن زبان فارسی دستنویسی از شرح منظومه خلافیات است که به شماره 819 در مجموعه فیض الله افندی در کتابخانه ملّت (استانبول) نگهداری می شود. نسخه مورّخ 665ق و دارای 332 برگ است. اصل منظومه خلافیات از نجم الدّین ابوحفص عمر بن محمّد بن احمد نسفی (461 – 537ق) سروده 504ق است و شرح فارسی این اثر را شخصی ناشناس در میانه سال های 504ق تا 665ق به قلم آورده است. مطابق فهارس و کتاب شناسی ها، این اثر کهن ترین و احتمالاً تنها متن فارسی شناخته شده در موضوع خلافیات است. قدمت اثر در کنار حجم بالا و فراگیری قابل توجّهی که در موضوع خود دارد، آن را در جایگاهی قابل توجّه قرار داده و لذا شناسایی آن بایسته می نماید. در این مقاله نخست مختصری درباره دانش خلاف گفتگو شده و سپس درباره نجم الدّین عمر بن محمّد نسفی سراینده منظومه خلافیات و پس از آن درباره منظومه های آموزشی و نظم الخلافیات نسفی و شروح آن گفتگو شده و در نهایت به متن فارسی شرح خلافیات پرداخته شده است.
۲.
تذکره مجالس العشاق به نام دو نفر در تاریخ ادبیات فارسی شهرت یافته است: یکی سلطان حسین بایقرا و دیگری کمال الدین حسین گازرگاهی از عالمان دربار سلطان حسین. با آن که در متن کتاب پنج بار صراحتاً و با ذکر نشانه، سلطان حسین به عنوان مؤلف کتاب معرفی شده، اما محققان این انتساب را نپذیرفته و نویسنده اصلی متن را گازرگاهی می دانند. این مقاله با جستجوی رد پای مؤلف در متن کتاب تحقیق در شخصیت تاریخی امیر کمال الدین حسین گازرگاهی به این نتیجه می رسد که، کتاب را سلطان حسین ننوشته و از سویی دیگر، قبول سخنِ بابر و خواندمیر در انتساب آن به گازرگاهی ساده نیست. حاصل آن که این کتاب با قلم ادیبی قصه پرداز که بر ادبیات فارسی اشراف بسیار داشته تألیف شده و احتمالاً کسانی در گردآوری مطالب، آن نویسنده دانا را یاری کرده اند، زیرا محتوای کتاب به لحاظ روابط بینامتنی و بهره گیری از منابع متعدد درباره عشق مجازی و ارجاع به دقایق زندگی و آثار شاعران و نویسندگان فارسی فراتر از حد توان یک نفر به نظر می رسد. کتاب مجالس العشاق به سفارش دربار هرات و به منظور توجیه شاهدبازی و مشروعیت بخشی به جمال پرستی رایج آن روزگار تدوین شده است.
۳.
شبرنگ نامه یکی از منظومه های حماسی درباره شبرنگ فرزند دیو سپید است. شبرنگ پس از آن که به کشته شدن پدر خود به دست رستم پی می برد تصمیم می گیرد تا کین پدر را از ایرانیان بگیرد، امّا با همه تلاشی که در این راه می کند کاری از پیش نمی برد و سرانجام به سوی توران گریزان می شود. درباره گوینده و سده سرایش شبرنگ نامه هیچ آگاهی نداریم امّا برخی ویژگی های سبکی این منظومه نشان دهنده آن است که احتمالاً پیش از حمله مغول به ایران سروده شده است. این منظومه به دلیل آن که تاکنون پیرایش و تصحیح نشده است در میان پژوهشگران ادب حماسی چندان شناخته شده نیست. در این مقاله نخست به بررسی و نقد این نظر که نبرد رستم با شبرنگ، در طومارهای نقّالی شاهنامه بازتاب یافته است می پردازیم، سپس عمده ترین ویژگی های اساطیری و ادبی این منظومه را نشان می دهیم.
۴.
کتاب شاعران بی دیوان که در بردارنده مجموعه ای از اشعار پراکنده شاعران فارسی گوی بی دیوان در سده های سوم و چهارم و پنجم است، اگر نه نخستین کار، لکن از بهترین و جامع ترین آثار در این زمینه پژوهشی است. امروزه، پس از گذشت چند دهه از تألیف کتاب مزبور و با شناخته شدن منابع مختلفی از نوع سفینه ها و جُنگ ها، و با تصحیح انتقادی دیگر منابع مورد استفاده در کتاب، لزوم بازنگری جدّی در این کتاب هست، تا مؤلّف، اغلاط و کاستی ها و سهوالقلم های خویش را مرتفع کند، اشعار تازه دیگر و ضبط های جدید و دقیق تر را بر کتاب بیفزاید، و اغلاط مطبعی کتاب را بپیراید. نویسندگان این مقاله، ضمن باز نمودن شماری از این کاستی ها، برخی از اشعار نویافته شاعران قدیم بی دیوانِ فارسی گوی را هم به یاری بعض نُسَخِ خطی و چاپی بیان کرده اند.
۵.
آیا می توان متون ادبی را با اجزاءِ متونِ ناهم سنخِ دیگر تصحیح کرد؟ آیا می توان جزئی از اجزاءِ متنی به کلی متفاوت را برای تصحیحِ جزئی از متنِ دیگر به کار برد؟ تصحیحِ متونِ ادبی به یاریِ متونِ دیگر در چه شرایطی و چگونه ممکن است؟ آیا به لحاظ روش شناسیِ تصحیحِ متن می توان به صرفِ شباهتِ ظاهری و بیرونیِ الفاظ، جزئی از کلام را از بافتِ خودش در متنی به کلی متفاوت و ناهم سنخ برگزید و مبنای تصحیح جزئی از متنِ دیگر قرار داد، در حالی که کلیت این متون و بافتِ کلام آن ها ناهمگون است؟
۶.
مدایح مؤیدیه از شمس المعالی اسحاق بن احمد نی ریزی، دست نویس نفیسی است که به شماره 2637 در کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، نگاهداری می شود. این اثر که در برگیرنده اشعاری است در ستایش طهماسب میرزا مؤیدالدوله، فواید ادبی و تاریخی متعددی دارد؛ از جمله این که حاوی نام و نمونه شعر شاعرانی است که در تذکره ها از آن ها یادی نشده است. در مدایح ، قصایدی از احمد وقار شیرازی و سروش اصفهانی هست که در دیوان های چاپی آن ها نیامده و در شمار اشعار نویافته این دو شاعر است. فایده دیگر مدایح ، کمک آن به تصحیح اشعاری از احمد وقار است که در دیوان چاپی او با لغزش هایی ضبط شده است.
۷.
مقاله پیش رو به نحوه انعکاس متون تاریخی و منشآت در مجموعه ای خطّی متعلّق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی، مربوط به اوایل سده دوازدهم هجری، به قلم میرجمال الدین محمد حسینی قادری جامی، پرداخته است. میرجمال الدین عارف و ملازم شاهزاده گورکانی، محمد اکبر فرزند اورنگ زیب، بود. مطالعه این مجموعه، توجه ویژه گردآورنده و کاتب صوفی مشرب آن را به تواریخ محلّی خراسان و نیز به متون تاریخی و منشآت صفویان و تیموریان هند نشان می دهد.
۸.
دیوان منوچهری دامغانی تاکنون چندین بار به طبع رسیده است که از جدیدترین آن ها می توان چاپِ برات زنجانی را نام برد. مصحّح در مقدمه دیوان تصریح کرده که چاپ پیشینِ دیوان منوچهری (از دبیرسیاقی) «به روش علمی تصحیح نشده است»؛ لذا ایشان دیوان یادشده را از روی هفت نسخه خطّی تصحیح کرده اند و علاوه بر تصحیح، به معنی لغات و شرح ابیات نیز پرداخته اند. از آنجایی که در تصحیح و شرح برخی از ابیاتِ این چاپ، لغزش ها و کاستی هایی مشاهده می شود، در این مقاله، چاپ اخیر دیوان اشعار منوچهری، ذیل چهار عنوانِ تصحیح ابیات، شرح ابیات، تصحیح و شرح ابیات، و ایرادات وزنی، بررسی شده است. کوششی نیز برای مقایسه این چاپ و چاپ دبیرسیاقی شده است.
۹.
دانشمندان مسلمان در شماری از علوم، برای تسهیل در امر آموزش و به خاطر سپردن مطالب، از قدرت نظم و موسیقی کلام بهره گرفته اند و قواعد و اساس آن علوم را به نظم کشیده اند. این دسته آثار به «منظومه های تعلیمی» موسوم اند. بیشترین نمونه این گونه منظومه ها در صرف و نحو عربی بوده است. در میان ایرانیان هم منظومه سرایی در شماری از علوم، به ویژه در نحو و صرف عربی، رواج گسترده ای داشته است. نوشته پیش رو به معرفی برخی از منظومه های نحوی ایرانیان می پردازد. آنان گاه کتب پیشینیان، از جمله عوامل جرجانی، مفصّل زمخشری و کافیه ابن الحاجب و... را جهت سهولت یادگیری به نظم عربی کشیده اند، گاه همین آثار را به نظم فارسی ترجمه کرده اند، و گاه خود کتاب نحوی مستقلی به صورت منظومه عربی یا فارسی سروده اند.
۱۰.
الابنیه عن حقایق الادویه نوشته ابومنصور موفق بن علی هروی، کهن ترین کتاب پارسی موجود در داروشناسی است و یکی از رونوشت های آن، که در 447ق به خامه اسدی طوسی کتابت شده، کهن ترین نسخه به دست آمده و نخستین متن کامل تاریخ دارِ فارسی است. ابومنصور هروی این کتاب را بر پایه گویش هروی نوشته و اسدی طوسی نیز، بر پایه گویش طوسی، از آن رونویسی کرده است. با بررسی این کتاب درمی یابیم که بسیاری از واژه های آن و شیوه تلفظ آن ها با توجه به این که دست نویس کهن کتاب اعراب گذاری شده در گویش های خراسان زنده مانده است. در این پژوهش، شماری از واژه های الابنیه که در گویش طوسی و در تنها دنباله زنده آن لهجه مشهدی برجای مانده، همراه با نمونه هایی از کاربرد آن ها در دیگر گویش های خراسان بزرگ، بازیابی شده است.
۱۱.
بیدل دهلوی از شاعران بزرگ سبک هندی در سده یازده و دوازده هجری است که علاوه بر شاعری، در نثرنویسی نیز استادی قوی دست بود. « چهار عنصر » مفصل ترین و مهم ترین اثر منثور بیدل دهلوی است که همانند شعرش، غالباً مرموز، لغزگونه و آکنده از تصاویر تخیّلی است. این کتاب در سالهای 1341 (کابل) و 1386 ( تهران) چاپ شده است. هر دو چاپ بسیار مغشوش و پر از اشکالات گوناگون است. در 1392، سیدضیاءالدین شفیعی، مجدداً این اثر را تصحیح و چاپ کرد. با توجه به این که در این تصحیح نیز تحریفات، تصحیفات و بدخوانی های متعددی دیده می شود، نگارندگان مقاله حاضر سعی کرده اند بر اساس چهار نسخه خطی از این اثر ارزشمند، و مقایسه آن ها با تصحیحشفیعی، اهمِ اشکالات آن را باز نمایند و تصحیحاتی پیشنهاد کنند.
۱۲.
مفجّع بصری (د.327ق) ادیب، کاتب، نحوی و لغوی برجسته عصر عباسی، از شاعران گمنام عربی سراست که در شعر خود به مدح و منقبت اهل بیت (ع) پرداخته است. از چکامه های مشهور او «قصیده الأشباه» است که شاعر در آن با عنایت به حدیث نبوی «اشباه» و احادیث مشابه، و نیز با استناد به آیات قرآن و حوادث صدر اسلام، به ذکر فضایل و مناقب امام علی (ع) و بیان وجوه شباهت ایشان با پیامبران الهی مبادرت کرده است. مفجّع، خود، این قصیده را شرح کرده است. مقاله حاضر کوششی است در معرفی این شاعر شیعی و شاهکار ادبی او (قصیده الأشباه) و نیز معرفی نسخه خطّی شرح این قصیده.
۱۳.
خوان اخوان تاکنون دوبار به چاپ رسیده است: یک بار در مصر به دست یحیی الخشاب و یک بار در ایران، توسط علی اکبر قویم. مشکلات فراوانی در روش تصحیح هر دو چاپ وجود دارد که موجب شده است هم متنی مضبوط از این اثر در دست نباشد و هم در سایر تحقیقاتی که از این متن بهره جسته اند، کاستی هایی راه یابد. در این مقاله با بررسی انتقادیِ روش تصحیح در دو چاپ موجود از خوان اخوان، تحلیل ویژگی های زبانی و محتوایی این اثر و نیز پیگیری تأثیر آن ها در پژوهش های زبان و ادبیات فارسی،تأثیر تصحیح روشمند بر تحقیقات حوزه تاریخ زبان فارسی، سبک شناسی و لغت تبیین شده است. افزون بر آن، دیگر کاستی ها و ایرادات چاپ های خوان اخوان نشان داده شده، و به اثبات رسیده که به احتمال قریب به یقین، چاپ علی اکبر قویم از روی متن یحیی الخشاب فراهم آمده است.
۱۴.
سراج الدین حسینی اورنگ آبادی، عارف و شاعر قرن دوازدهم هجری در حیدرآباد دکن، مجموعه ای مشتمل بر 4322 بیتِ منتخب، از 704 شاعر فارسی سرا، خصوصاً شعرای سبک هندی را فراهم آورده که به نام هایی چون منتخب دیوان ها ، دیوان منتخب ، مجموعه شعرا و مجمع الشعرا موسوم بوده است. نسخه منحصربه فرد این اثر در ایران، به شماره 86 در کتابخانه مینوی و نسخه عکسی آن به شماره 2800 در مرکز احیای میراث اسلامی نگهداری می شود. آن گونه که از یادداشت مرحوم مینوی در آغاز نسخه برمی آید، نام سفینه المفردات را ایشان روی این مجموعه گذاشته اند. در مقاله حاضر، این نسخه معرفی و بررسی شده و با توجه به نتایج مقایسه برخی ابیات آن با دواوین شعرا یا تذکره ها، بر ضرورت تصحیح این مجموعه تأکید شده است.
۱۵.
الرساله الی الصوفیه یا رساله قشیریه ، اثر ابو القاسم قشیری (د. 465ق)، از جمله مهم ترین آثار در قلمرو تصوف مدرسی اسلامی است که در قرن پنجم به زبان عربی نگاشته شده است. این اثر به فاصله کوتاهی پس از تألیف، به فارسی ترجمه شده و ارتباط فارسی زبانان با اندیشه های قشیری، از دیرباز تا کنون، غالباً از طریق همین ترجمه قدیم بوده است. مؤلفان این مقاله کوشیده اند با مقایسه ترجمه قدیم رساله قشیریه با اصل عربی آن، میزان دقت و صحت آن ترجمه را ارزیابی کنند. این ارزیابی بر مبنای تطبیق سطربه سطر فصل اول ترجمه با اصل عربی الرساله القشیریه صورت گرفته است. حاصل این بررسی ضمن آن که نشان می دهد ترجمه قدیم رساله قشریه کاستی ها و نارسایی های فراوانی دارد و به هیچ وجه محققان از مراجعه به اصل عربی آن بی نیاز نیستند، ضرورت تصحیح ترجمه قدیم این اثر یا ترجمه تازه ای از آن را نشان می دهد.
