قراختاییان کرمان

در برخی از دوره های تاریخ ایران به ویژه دوره باستان، زن در مسایل سیاسی به طور مقطعی تاثیر چشمگیری داشته است. در دوره ایران اسلامی نیز از میان حکومت های مختلف، در حکومت های ترک، نفوذ و آزادی عمل زنان هیات حاکمه بیشتر است و نیز از حیث تعداد زنان صاحب نفوذ، قابل توجه می باشد. با توجه به این امر پرسش هایی که مقاله حاضر برای پاسخ دهی به آنها سامان یافته است عبارتند از اینکه: درحکومت های ترک غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و حکومت های محلی قراختاییان کرمان و سلغریان فارس عملکرد سیاسی و فرهنگی زنان هیات حاکمه چه بود؟ علت نفوذ و آزادی عمل زنان در دوره های یاد شده به جزء دوره غزنوی چه بود و چرا در دوره غزنوی آزادی عمل زنان هیات حاکمه در مقایسه با دوره های یاد شده بعدی، کمتر است؟ یافته های مقاله حاضر، به بیان کارکردهای مختلف سیاسی و فرهنگی زنان، از جمله دخالت در امور مهم سلطنت و ... پرداخته و علت آزادی عمل بیشتر زنان در دوره های سلجوقی و خوارزمشاهی و حکومت های محلی یاد شده را در حاکم بودن روابط، آداب و رسوم و هنجارهای قبیله ای در آن حکومت ها می داند که تا آن زمان به همراه آیین شهریاری و مملکتداری ایرانی با قوت اعمال می شدند. و علت کمتر بودن آزادی عمل زنان هیات حاکمه در حکومت غزنوی را، در ساختار غیرقبیله ای (غلامی) حکومت غزنوی می داند.

با تشکیل الوس جغتای در ماوراءالنهر و سپس حکومت ایلخانان در ایران، مرحله تازه ای از مناسبات خارجی در مرزهای شرقی ایران آغاز شد. این دو حکومت مغول بنا به ملاحظات و ضرورت هایی همواره در تعامل یا تقابل با یکدیگر بودند. در این میان، ایلخانان بیشتر می کوشیدند از در صلح و دوستی با الوس جغتای درآیند، اما اصرار الوس جغتای بر دشمنی با ایلخانان باعث بروز درگیری هایی میان دو حکومت شد. آنچه در این زمینه اهمیت بیشتری دارد، عواملی است که در نوع مناسبات آن ها تأثیرگذار بود. این عوامل متعدد بودند و مجموعه ای از مسائل منطقه ای و حتی بین المللی آن زمان را در برمی گرفتند؛ به همین دلیل، شناسایی و تحلیل مستندات آن ها می تواند به درک و تحلیل دقیق تر مناسبات این دو حکومت و بخشی از تاریخ روابط خارجی ایران کمک نماید. نوشته ی حاضر به بررسی این مناسبات بر پایه عوامل تعیین کننده در آن می پردازد.

با ورود بُراق حاجب به کرمان و فتح این سرزمین در سال 619، حکومتی جدید با نام قراختاییانِ کرمان تأسیس شد. حکومتی که به رغم اوضاع آشفته ایران طی سده هفتم، توانست بیش از هشت دهه دوام آورد. بدون تردید یکی از عوامل دوام این حکومت، تشکیلات نظامی و ساختار سپاه بود. این نوشتار با گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و با بهره گیری از روش توصیفی- تحلیلی درصدد پاسخگویی به این پرسش است که تشکیلات نظامی و ترکیب جمعیتی سپاه قراختاییان کرمان چگونه بود و آنان از چه تاکتیک های نظامی و افزار و ادوات جنگی استفاده می کردند؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که بُراق حاجب و جانشینانش سیاست دوگانه ای در پیش گرفته بودند. آنها از یک سو به سبب قدرت گیری مغولان در ایران، سعی کردند هر چه بیشتر تشکیلات نظامی خود را با مغولان و حکومت ایلخانی مطابقت دهند. از دیگر سو بُراق حاجب که مدتی از عمر خود را در خدمت خاندان خوارزمشاهی گذرانده بود سعی کرد از تجارب آنان در اداره تشکیلات نظامی خود استفاده کند. همانطور که در حکومت خوارزمشاهیان، سپاه، زیر نظر وزیر اداره می شد، در دوره قراختاییان نیز امور لشکری زیر نظر وزیر انجام می گرفت؛ با این تفاوت که در حکومت خوارزمشاهیان دیوانی به نام دیوان عَرْض زیر نظر وزیر متولی امور لشکری بود در حالی که در حکومت قراختاییان کرمان خبری از دیوان عرض نبود.

همزمانی دو حکومت قراختاییان کرمان و ملوک هرموز طی قرن هفتم هجری و نزدیکی قلمرو آنان به یکدیگر، روابطی سیاسی و اقتصادی مابین این دو حکومت محلی را رقم زد. روابطی که از همان آغازین سالهای حکومت بُراق حاجب، مؤسس قراختاییان کرمان، شروع شده و تا آخرین سالهای اقتدار قراختاییان بر کرمان ادامه داشت. نوشتار حاضر در پیِ بررسیِ چرایی و چگونگیِ روابط سیاسی و اقتصادی میان این دو حکومتِ محلی بوده و بر آن است تا عوامل مؤثر در ایجاد این روابط را به طور مجزّا مورد واکاوی قرار داده و سرانجامِ این روابطِ سیاسی - اقتصادی را تبیین نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که کاردانی بُراق و جانشینانش نه تنها ثبات سیاسی کرمان را حفظ نمود بلکه در طول بیش از هشت دهه دوام این حکومت، مقدّمات نقش آفرینی سیاسی حکام قراختایی در قلمرو همسایگانی همچون ملوک هرموز را فراهم کرد. ثروت، تجارت و اقتصاد هرموز نیز نقش زیادی در تحریک حکام قراختایی برای نفوذ در این سرزمین داشت. از دیگر سو، ملوک قدیم و جدید هرموز نیز اگرچه از دخالت های سیاسی حکام قراختایی ناراضی بودند امّا به با بکارگیری مدارایِ سیاسی و پرداخت مال مقرری، بقای چندین قرنی حاکمیت خود را تضمین نمودند.