ملوک هرموز

تعیین حدود مناطق جغرافیایی در ادوار مختلف تاریخی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. مرزبندی های سیاسی – جغرافیایی گاه بر اتفاقات تاریخی اثر گذارده است. از این رو تعیین حدود یک ایالت یا منطقه، رسالتی بر تاریخ نگاران و مورخان است. مغستان از جمله نواحی خاص جغرافیایی است که حدود آن در منابع به طور دقیق مشخص نگشته است. غالب منابع و تحقیقات جدید، مغستان را تنها حاشیه ساحلی می دانند. این مقاله در صدد است تا ضمن بررسی وجه تسمیه مغستان، حدود و موقعیت دقیق جغرافیایی این ناحیه را تبیین کرده، پاره ای از وقایع سیاسی – اجتماعی ناحیت را بررسی کند.

حوزه خلیج فارس و مراکز تجاری آن از دیر باز تاکنون نقش اساسی خود را به عنوان منطقه مهم تبادلات اقتصادی در شرق، بویژه حوزه اقیانوس هند به خوبی ایفا کرده است. از این میان جزیره هرموز به لحاظ مجاورت با راههای بزرگ بازرگانی دنیای قدیم، همچون ادویه و ابریشم و قرار گرفتن در مسیر اقیانوس هند از اهمیت تجاری، بازرگانی و استراتژیکی ویژه ای برخوردار بود. روند حوادث تاریخی نشان میدهد که طی قرون هشتم و نهم هجری جزیره هرموز تبدیل به کانون اصلی مبادلات دریایی شد و جای گزین سیراف و کیش گردید. این مهم در سایه سیاست های متعادل و واقع گرایانه ملوک هرمز در تأمین امنیت تجاری در مناطق تحت نفوذ و اهمیت بخشیدن به تجارت دریایی و درآمدهای حاصل ازآن تحقق پیدا کرد.از طرف دیگر ملوک هرمز با بهره گیری از موقعیت گذرگاهی آبادی های تحت اداره خود، در دو بخش ساحل و دریا، با ایجاد ارتباط محلی با همسایگان خود از بیشترین بهره های اقتصادی برخوردار شدند وتوانستند طی قرون هشتم و نهم هجری به عنوان بزرگترین قدرت دریایی خلیج فارس، نقش عمده ای در تبادلات اقتصادی هرموز و حوزه اقیانوس هند ایفا کنند.

لنگرگاه های سواحل عمان همیشه میزبان کشتی هایی بودند که در مسیر خلیج فارس به هندوستان و شرق آفریقا تجارت می کردند. بندر «قَلهات» از قرن پنجم تا دهم هجری قمری به واسطه حضور بیشتر ایرانیان و تبادلات اقتصادی بسیار به عنوان یکی از معروف ترین و مهم ترین شهرهای این ناحیه محسوب می شد. معرفی این بندر و بررسی دوره حیات اقتصادی و جایگاه آن در مناسبات تجاری خلیج فارس، مسأله اصلی تحقیق حاضر است. یافته های این پژوهش که به روش توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای گرد آمده است نشان می دهند که پیشرفت و رونق بندر قلهات از قرن هفتم تا دهم هجری مربوط به دوره حاکمیت ملوک هرموز بود و نقش مهمی در تأمین کالا و تبادلات اقتصادی در این دوره ایفا می کرد تا جایی که از آن به عنوان پایتخت دوم ملوک هرموز یاد شده است. در آستانه قرن دهم هجری و با ورود پرتغالی ها به سواحل عمان و تخریب این بندر به دست آنها، موقعیت تجاری آن نیز رو به افول نهاد و به تدریج از صحنه اقتصادی عمان و خلیج فارس خارج شد.

همزمانی دو حکومت قراختاییان کرمان و ملوک هرموز طی قرن هفتم هجری و نزدیکی قلمرو آنان به یکدیگر، روابطی سیاسی و اقتصادی مابین این دو حکومت محلی را رقم زد. روابطی که از همان آغازین سالهای حکومت بُراق حاجب، مؤسس قراختاییان کرمان، شروع شده و تا آخرین سالهای اقتدار قراختاییان بر کرمان ادامه داشت. نوشتار حاضر در پیِ بررسیِ چرایی و چگونگیِ روابط سیاسی و اقتصادی میان این دو حکومتِ محلی بوده و بر آن است تا عوامل مؤثر در ایجاد این روابط را به طور مجزّا مورد واکاوی قرار داده و سرانجامِ این روابطِ سیاسی - اقتصادی را تبیین نماید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که کاردانی بُراق و جانشینانش نه تنها ثبات سیاسی کرمان را حفظ نمود بلکه در طول بیش از هشت دهه دوام این حکومت، مقدّمات نقش آفرینی سیاسی حکام قراختایی در قلمرو همسایگانی همچون ملوک هرموز را فراهم کرد. ثروت، تجارت و اقتصاد هرموز نیز نقش زیادی در تحریک حکام قراختایی برای نفوذ در این سرزمین داشت. از دیگر سو، ملوک قدیم و جدید هرموز نیز اگرچه از دخالت های سیاسی حکام قراختایی ناراضی بودند امّا به با بکارگیری مدارایِ سیاسی و پرداخت مال مقرری، بقای چندین قرنی حاکمیت خود را تضمین نمودند.

جغرافیای تاریخی سرزمین های شمالی قلمرو ملوک هرموز حوزه مطالعاتی این مقاله است. دسترسی به دریا به خصوص قرار گرفتن در گلوگاه ورودی خلیج فارس، وجود خورهای متعدد که امکان پهلو گرفتن لنج های باری و صیادی را فراهم می کرد و نیز دسترسی به دیگر سرزمین های کرانه ای و پس کرانه ای حاصلخیز مانند جلگه میناب و دشت حاصلخیز رودان، وجود منابع آب شرب به خصوص رودخانه رودان و میناب و مهمتر از همه قرار گرفتن در مسیر خشکی و دریایی راه ادویه از مهم ترین مزیت های هرموز کهنه بود که زمینه استقرار، استقلال و بسط قدرت ملوک هرموز را فراهم می ساخت.  این مقاله قصد دارد به این پرسش اساسی  پاسخ دهد که: جغرافیای هرموز چه نقشی در شکل گیری و بسط قدرت فرمانروایان هرموز داشته است؟ یافت پاسخ این سوال با  روش توصیفی– تحلیلی و رویکرد تاریخی متکی بر جغرافیای تاریخی هرمز کهنه و جایگاه آن  در شکل گیری فرمانروایی ملوک هرموز در اواسط سده پنجم هجری قمری خواهد بود.