مآخذ

عطار تنها اثر منثور خویش تذکره الاولیا را در بیان اقوال و شرح احوال هفتاد و دو تن از بزرگان عرفان تألیف کرده است. او کتاب را با ذکر احوال و اقوال حضرت امام جعفر صادق(ع) آغاز و به سرگذشت حسین منصور حلاج ختم می کند. به تذکره الاولیا بخشی نیز افزوده شده که بیش از بیست شرح حال را از ابراهیم خواص تا حضرت امام محمد باقر(ع) در بر می گیرد. برخی پژوهشگران بخش دوم را افزوده شخص یا اشخاصی پس از عطار می دانند و دلیل آن را علاوه بر تفاوت هایی در سبک نگارش، عدم وجود این بخش در برخی دست نوشته های تذکره الاولیا ذکر می کنند. برای اثبات الحاقی بودن بخش دوم وجود دلایل بیشتر ضروری می نماید. بررسی مناسبات بینامتنی تذکره الاولیا با متون پیشین یکی از راه هایی است که به تشخیص بهتر شیوه نگارش بخش اول تذکره الاولیا می انجامد و از همین طریق می توان درباره الحاقی بودن همه یا برخی از شرح حال های بخش دوم اظهار نظر نمود. تذکره الاولیا با متون عرفانی پیش از خود مناسباتی عمیق دارد؛ زیرا عطار آن گونه که خود تصریح می کند منابع مختلف را دیده و به شیوه ای التقاطی به تألیف شرح حال ها پرداخته است. بررسی مناسبات بینامتنی تذکره الاولیا با متون پیشین نشان می دهد که عطار در شرح احوال و نقل اقوال شخصیت های تذکره الاولیا شیوه خاصی داشته است. این شیوه که در بخش اول تذکره الاولیا به دقت رعایت شده است، در بخش دوم دیده نمی شود و گمان الحاقی بودن این بخش را تقویت می کند. در این مقاله ضمن بررسی مناسبات بینامتنی تذکره الاولیا با مآخذ آن، صورت های مختلف این مناسبات با ذکر نمونه هایی تحلیل و پس از تبیین شیوه عطار در استفاده از متون پیشین، به تفاوت هایی که از نظر مناسبات بینامتنی میان بخش اول با بخش الحاقی تذکره الاولیا وجود دارد پرداخته می شود.

نسخه های اصل، یکی از موثق ترین و مستندترین منابع اولیه در پژوهش های تاریخی است.هرگونه خدشه در اصالت این منابع، مسیر پژوهش ها را به انحراف می کشاند.احراز اعتبار، و تشخیص اولیه یا ثانویه بودن این منابع، نخستین شرط تحقیقات پژوهشی است.دست یابی به روش های شناسایی اعتبار نسخه های اصلِ وابسته به تاریخ، هدف این نوشتار است.بهره برداری از اطلاعات مآخذ(منابع و مطالعات)، به عنوان یکی از روش های تشخیص اصالت نسخه های اصل، در این تحقیق، مورد بررسی قرار می گیرد.این پژوهش، از طریق نقد بیرونی یا سندی نسخه های مورد بررسی درصدد تبیین موضوع است.این روش با توصیف، مقایسه و تحلیل محقق می شود.نتیجه مطالعه بر روی نسخه های مورد بررسی در این پژوهش نشان می دهد، الگوی ارائه شده، یعنی الگوی استفاده از اطلاعات مآخذ، در تعیین اعتبار نسخه های اصل غیرتاریخی نیز کاربرد دارد.بهره گیری از اطلاعات مآخذ در شناسایی برخی نسخه های اصل، شرطی لازم به شمار می آید؛ اما شرطی کافی نیست.تعیین اعتبار نسخه های اصل، نیازمند توجه محقق، به مجموعه ای از عوامل و روش های تشخیصی است.روش شناسی نسخ اصل را تشکیل می دهد.روش هایی که با وارسی دقیق و مطالعه نسخه ها در جستجوی قراین گوناگون به دست می آید.

تألیف کتاب های درسی و کمک درسی که برخوردار از استانداردهای لازم علمی، پژوهشی، و آموزشی باشند، برای دروس رشته های دانشگاهی امری ضروری است. در سال های اخیر، چندین سازمان و نهاد در این زمینه فعالیت چشم گیر داشته اند؛ مانند سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت)، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، و دانشگاه پیام نور که جای تقدیر از آن ها دارد. از همین طریق، پژوهش گران و استادان تاریخ دانشگاه های کشور کتاب های متعددی را در رشتة تاریخ تألیف و منتشر کرده اند که برخی از آن ها کاربرد آموزشی یافته اند و دانشجویان از آن ها بهره می برند. هرچند تألیف این آثار اقدام ارزش مندی است، نقد و بررسی این متون می تواند هم به غنای علمی و آموزشی آن ها بیفزاید و هم الگوی مناسبی را در اختیار نویسندگان آثار بعدی قرار دهد که هرچه بیش تر بر امتیازات اثر خویش بیفزایند و از دامنة کاستی های آن بکاهند. نمونه ای از این کتاب ها، که به تازگی تألیف و منتشر شده، شناخت و نقد منابع و مآخذ تاریخ ایران بعد از اسلام ، ویژۀ رشتة تاریخ است که در این مقاله نقد و بررسی می شود. یافتة مقاله آن است که این کتاب به رغم برخی کاستی های شکلی و محتوایی، در موضوع خود به منزلۀ کتاب درسی مناسب است.