جنگ مقدس

یکی از طولانیترین جنگ هایی که تاریخ به خود دیده، جنگ های صلیبی است که نزدیک به دو قرن، بهانة قلم فرسایی مورّخان شده است. اینکه علّت این جنگ ها چه بوده و آغازگران و ادامه دهندگان این جنگ ها در مشروعیت بخشی به این خشونت ها چه توجیهی داشته اند، و اینکه جهاد مسلمانان در برابر متجاوزان مسیحی در اندیشة فقیهان معاصر این جنگ ها چه ماهیت و مبنایی داشته است، جای بحث و تأمّل دارد. فرضیة اصلی این نوشتار آن است که جنگ های صلیبی، نمونة تمام عیاری از جنگ های مقدّس بوده اند که آموزه سازی روحانیان مسیحی در باب «جنگ عادلانه» نتوانسته است ماهیت آنها را تغییر دهد؛ زیرا روایات تاریخی از این جنگ ها، اجازة انطباق آنها با آموزة جنگ عادلانه را نمیدهد. جهاد مسلمانان با صلیبیها نیز ـ چه در قالب جهاد به ظاهر ابتدایی و چه در قالب جهاد تدافعی و پیش دستانه ـ ماهیت جهاد دفاعی داشته است که فقیهان شیعه و سنّی معاصرِ این جنگ ها، آن را مشروع دانسته اند.

مفهوم جنگ عادلانه و نسبت آن با الهیات مسیحی، بیش تر از شانزده قرن است که در کانون بحث های فلسفة سیاسی در جهان مسیحیت قرار دارد، نظریة جنگ عادلانه از مهم ترین نظریه های روابط بین الملل و فلسفة سیاسی پیرامون صلح است که آگوستین (354 م) آن را طرح و بسط داده است. آگوستین جنگ را در صورتی عادلانه می داند که صادرکنندة جنگ دارای مشروعیت الهی بوده و هدفش از این کار اجرای عدالت و برپایی جامعة توحیدی و صلح باشد، به نظر آگوستین، نظریة جنگ عادلانه دارای سه ویژگی اساسی است: 1. اخلاق (فضیلت) و عدالت؛ 2. قوانین (طبیعی و زمانی)؛ 3. مشترک المنافع. همین سه نکته، مهم ترین دستاورد نظریة جنگ عادلانه است؛ از طرفی وی محور اساسی جنگ عادلانه را گناه قرار می دهد و بیان می کند که برای رهایی از زندگی مادی و شکل گیری زندگی معنوی جنگ عادلانه شکل می گیرد. آگوستین کوشیده است تا بر اساس مباحث دینی، تعریفی متفاوت از عدالت ارائه کند و بر اساس آن دیدگاهی متفاوت با فلاسفة گذشتة خود از عدالت که صورتی زمینی داشت ارائه کند و تفسیری روشن از جامعة معنوی و آرمان شهر خود بر اساس ادلة دینی و طبیعی ارائه کند. نظریة جنگ عادلانه به لحاظ ساختار منطقی ای که دارد، از طرفی با نظریة جنگ عادلانه در نزد فلاسفة کلاسیک و از طرف دیگر با نظریة جنگ مقدس نزد فلاسفة قرون وسطی هم خوانی دارد

ارتباط دین با جنگ های رخ داده یا در حال وقوع در جهان، مسئله ای است که امروزه به موضوع مورد گفت وگو میان افراد تبدیل شده و بعضی از اندیشمندان حوزه دین را به اظهارنظر در این باره واداشته است. مقاله ای از هانس کونگ، استاد برجسته الهیات کلیسایی، منتشر شده که همین مسئله با محوریت سه دین توحیدی یهودیت، مسیحیت و اسلام در آن مورد بررسی قرار گرفته است. اما ازآنجاکه بخش زیادی از این مقاله، مربوط به بحث جهاد در اسلام می شود و او به عنوان فردی غیرمسلمان، در این زمینه اظهارنظرهایی کرده است، به نظر می رسد ارزیابی سخنان او ضروری باشد. نوشته پیش رو، با هدف حفظ حقیقت اسلام و ارائه سیمای اصیل آموزه های آن، به بازنگری مقاله کونگ با روش تحلیلی انتقادی پرداخته و به این نتیجه رسیده است که مقاله او به رغم داشتن جنبه هایی مثبت، با نکات منفی قابل توجهی در معرفی این آموزه مهم اسلامی درآمیخته است.

طریقت صفوی در زمان شیخ جنید (مرگ 864 ق) و شیخ حیدر (مرگ 893ق) با عبور از مرحله سجاده نشینی و ارشاد از راهبرد نظامی برای نیل به اهداف سیاسی خویش استفاده نمودند. آن ها توانستند قدرت و نفوذ در امور دنیوی را به قدرت معنوی رهبران طریقت صفوی ضمیمه ساخته و تشکیلات منسجم نظامی ای را به وجود آورده که یاری گر شاه اسماعیل اول (حک930-907ق) در تشکیل سلسله صفویان بود. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی تحلیلی و با تکیه بر شیوه گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی، درصدد پاسخ به این سؤال می باشد که: جنگ های دوره شیخ جنید و حیدر در تاریخ نگاری دوره صفوی چگونه بازتاب یافته اند؟ به نظر می رسد که تاریخ نگاری صفوی سعی نموده با روایتی تقدیس گرایانه، جنبه ای مقدس به این جنگ ها ببخشد. یافته ها نشان می دهد که شکست و پیروزی در جنگ های این دوره بار حماسی به خود گرفته اما این حماسه سرایی ها رنگ و بوی اعتقادی و مذهبی دارند و نه ملی. به واقع تاریخ نگاری صفوی روایتی مقدس از جنگ هایی مقدس ارائه نموده که هر رخدادی (چه پیروزی و چه شکست) در بافتاری از تقدس گرایی مورد ارزیابی قرار گرفته است. در همین راستا مورخان صفوی از تعابیر قرآنی و حدیثی و همچنین ایجاد شباهت میان رهبران طریقت صفوی و ائمه معصومین (علیهم السلام) برای بیان و روایت این جنگ ها استفاده نموده اند.

با مراجعه به کتاب مقدس و آموزه های پدران کلیسای مسیحی درمی یابیم که آیین مسیحیت الهام بخش صلح در جهان است. با این حال، تاریخ مسیحیت نشان از جنگ های متعدد مذهبی دارد. نقطه آغاز این جنگ ها به زمان گرویدن کنستانتین کبیر به دین مسیح و درآمیختن دین و سیاست برمی گردد. در تاریخ مسیحیت برای مشروعیت بخشی به جنگ، ابتدا نظریه جنگ عادلانه و سپس مفهوم جنگ مقدس به تدریج وارد مباحث الهیاتی در رابطه با اخلاق جنگ و صلح شد. این پرسش مطرح می شود که موضع کلیسای ارتدکس نسبت به این رویکردها چیست و کدامیک از رهیافت های موجود در مورد جنگ وصلح با سنت الهیاتی و اخلاقی آیین ارتدوکس سازگار است و می تواند برای مفهوم بندی رویکرد جداگانه آن کارآمد باشد؟ یافته های این پژوهش نشان می دهد، سنت مسیحیت ارتدوکس هیچ کدام از رهیافت های مشروعیت بخش به جنگ و خشونت را نمی پذیرد که در بستر تاریخ مسیحت غربی شکل گرفته اند. بنابراین در جست وجوی قالب های فکری جایگزین، در این نوشتار استدلال می کنیم که رهیافت «صلح آفرینی عادلانه» می تواند مدل منسجمی در ارتباط با پاسخ ارتدوکس به جنگ و صلح فراهم کند. مبنای این استدلال، سازگاری عمیق مبانی اعتقادی مذهب ارتدکس با راهکارهای رهیافت صلح آفرینی عادلانه است که دربردارنده خشونت پرهیزی و تلاش برای پیشگیری از جنگ با تلاش برای عدالت و توسعه است. چارچوب نظری که در این نوشتار برای تلفیق سنت ارتدوکس با رهیافت صلح آفرینی عادلانه استفاده شده است رهیافت واقع گرایی مسیحی راینهولد نیبور است. این پژوهش از انواع پژوهش های کیفی است که در آن میان از روش مدل یابی کاربردی پیروی می کند.