انجمن تبلیغی کلیسا

به دنبال شکل گیری مبلغین تبشیری در غرب، انجمن تبلیغی کلیسا با تکیه بر نفوذ انگلیس در ساختار سیاسی ایران؛ اصفهان را کانون استقرار خود ساخته و پس از تعیین سرحدات تبلیغی با پرزبیتری ها، درصدد بسط قلمرو به یزد، کرمان و شیراز برآمد. در این میان گرچه بُعد مسافت یزد از مراکز تحول خیز و امنیت نسبی؛ تضمینی بر حضور و بقای سه اقلیت زرتشتی، یهودی و بهائی بشمار می رفت، اما در خلأ وجود هم کیشان مسیحی، انجمن تبلیغی کلیسا جذب اقلیت های مذکور و خاصه زرتشتیان را فرصتی مغتنم شمرده؛ برای جلوگیری از تحریک احساسات دینی مسلمین، اهداف تبلیغی خود را در قالب ارائه ی خدمات درمانی و آموزشی پوشیده داشت. باوجود حمایت سیاسی انگلیس و حکومت مرکزی در تضمین بقای انجمن، اوج درخشش مبلغین را می توان تا وقایع مشروطیت دانست که با ساخت بیمارستان، مدرسه و توزیع اعانه میان مستمندان شیوه های مختلفی را برای جذب نوکیشان به آزمون گذاردند. بر این اساس پژوهش حاضر می کوشد تا کارکرد این انجمن در حوزه های درمانی، آموزشی و دیگر تدابیر جذب نوکیش را به بحث گذارد.

به دنبال ظهور نخستین کانون های مسیحیت پروتستان در انگلیس (اواخر سده هجده میلادی)، انجمن تبلیغ در آفریقا و شرق (1799 م / 1214 ق) نیز که بعدها به انجمن تبلیغی کلیسا تغییر نام داد (1812 م/1227 ق) ابراز وجود نمود. این انجمن گرچه از دیگر هیأت های مسیحی فعال در ایران سده نوزدهم میلادی کار خود را دیرتر آغاز کرد؛ اما در تناسبی میان حیطه تبلیغی آن در جنوب ایران با گستره نفوذ سیاسی انگلیس و نیز بهره گیری از تجارب سایر انجمن ها در اولویت بر ارائه خدمات آموزشی و درمانی تا پیروزی انقلاب اسلامی به یکی از دو قطب معتبر مسیحیت پروتستان شهرت یافت. در این بین، مبلغان انجمن ضمن استفاده از حمایت سیاسی دولت متبوع خود و نیز عقب ماندگی ایران در عرصه تعلیم و تربیت و پزشکی، راهکارهای متنوعی را در جلب مشروعیت اجتماعی به آزمون گذاردند. چنانکه مقاله حاضر بر آن است تا ضمن واکاوی در عوامل موفقیت و نیز موانع موجود در تحقق انتظارات آنها، کارکرد این انجمن در عصر قاجار و خاصه تا انقلاب مشروطیت را به بحث گذارد. این پژوهش با بهره گرفتن از روش تحقیق در تحلیل تاریخی، انجام گرفته است.

فعالیت «انجمن تبلیغی کلیسا» ابتدا در جلفا (۱۲۹۲ق./۱۸۷۵م.) و سپس در اصفهان (۱۳۲۲ق./۱۹۰۴م.) آغاز شد. فعالیت این انجمن که در قالب امور خیریه و با ایجاد مراکز آموزشی و پزشکی روزآمد و مجهز همراه بود، در سپهر زمانی مشروطیت، زمینه واکنش کنشگران اجتماعی در اصفهان را فراهم کرد. این امر به شکل گیری کنش اجتماعی گروهی از روحانیون و کنشگران اصفهان در قالب سازماندهی امور خیریه و تأسیس نهادهای مرتبط منجر شد. مسئله اصلی این مقاله، چیستی و چرایی گفتمان امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا در اصفهان و چگونگی و نتیجه گفتمان کنشگران این شهر درخصوص فعالیت این انجمن است. این پژوهش تاریخی بر تحلیل مستندات منابع دست اول استوار است. برای واکاوی مسئله پژوهش، نشانه های گفتمان «امور خیریه» انجمن تبلیغی کلیسا، منطبق بر چارچوب «نظام های گفتمان» نورمن فرکلاف، شناسایی و بررسی شده اند. فرآیند واکنش کنشگران اجتماعی درخصوص فعالیت این انجمن، نیز مبتنی بر رویکرد روانشناختی هانس هربرت تاخ تحلیل شده است. مستندات پژوهش، براساس منابع دست اول شامل گزارش ها، نشریات و اسناد، اطلاعات منسجمی از کنش اجتماعی انجمن تبلیغی کلیسا در قالب امور خیریه و واکنش سازمان یافته کنشگران اصفهان نسبت به فعالیت های تبلیغی این انجمن را به دست می دهد. تحلیل یافته ها، از تأثیر رفتار و کنش ارتباطی در «نظام های گفتمان» امور خیریه انجمن تبلیغی کلیسا حکایت می کند. روند واکنش کنشگران اجتماعی اصفهان نیز با مؤلفه های «نظام های گفتمان» فرکلاوف و نظریه تاخ درخصوص فرآیند شکل گیری «جنبش اجتماعی» همسو است.