ابوالحسن نجفی

امروزه وزن شناسی (metrics) یکی از مباحثِ عمده واج شناسی محسوب می شود و تحقیقات بسیاری در این حوزه صورت می گیرد. زبان شناسان و نظریه پردازان بزرگی چون رومان یاکوبسون، تروبتسکوی، موریس هله، بروس هیز، کیپارسکی، نایجل فب و بسیاری دیگر مقاله ها و آثار پژوهشی مهمی در این حوزه به رشته تحریر درآورده اند، اما در گروه هایِ زبان شناسی ایران معمولاً توجه چندانی به این رشته نمی شود. بحث توصیف وزن شعر در دانشگاه های ایران عمدتاً از موضوعاتِ گروه های ادبیات فارسی است که در آنجا نیز استادانِ وزن شعر فراتر از مطالب شمس قیس و خواجه نصیر نمی روند و نهایتاً چیزی جز مفهوم «هجا» به مباحث آنان نمی افزایند! در ایران نخستین جوانه های عروض علمی از بین زبان شناسان و از درون گروه های زبان شناسی سربرآورد که متأسفانه این جریان به رغم فواید و پیش رفت های بسیاری که داشت، به هردلیل، ادامه نیافت و پس از کمتر از یک دهه متوقف شد و در کمتر گروه زبان شناسی بدان پرداخته شد. نخستین بار در سال های آغازین دهه پنجاه بود که ابوالحسن نجفی (1394-1306)، به دعوتِ دکتر هرمز میلانیان، تدریس وزن شعر به شیوه جدید را به دانشجویان رشته زبان شناسی دانشگاه تهران آغاز کرد، و به دنبال همان کلاس ها بود که توانست مقاله بسیار مهم «اختیارات شاعری» (1352) را منتشر سازد (نجفی، 1390: 183-180)

وزن شعر فارسی از نوع وزن های کمی- هجایی است که تنها با تکیه بر این خاصیت، بیش از 400 وزن 1 مطبوع خلق کرده است. دسته بندی «اوزان شعر فارسی» از مقوله هایی است که هنوز به صورت کامل از قوانین دست وپاگیر سنتی رهایی نیافته است. عروض جدید با کسانی چون خانلری، فرزاد و الول ساتن گام هایی در این زمینه برداشت؛ اما اشتباهات زیاد در کار هرکدام از این افراد و نداشتن قواعدی روشن و علمی نتوانست عروض سنتی را یکسره به دور افکند. پس از سال ها، اخیراً ابوالحسن نجفی توانسته است نتایج تحقیقات چندساله خود را، که بعضاً به صورت مقاله هم درآمده است، در قالب روشی برای طبقه بندی وزن شعر فارسی تبیین کند؛ که البته بی نقص هم نبوده است. این پژوهش برآن است تا با بهره گیری از ایده نجفی، ضمن رفع نواقص کار ایشان، برای سایر اوزان باقاعده (که از نظر نجفی نامطبوع شناخته شده است) نیز روشی را بیان کند.

در میان عروض دانان قدیم و جدید فارسی، هیچ کس به اندازه ابوالحسن نجفی دغدغه طبقه بندی وزن های شعر فارسی نداشته است. نجفی همچنین کوشیده است تا معیاری برای تشخیص وزن مطبوع از وزن نامطبوع بیابد. او وزن های مطبوع را دو دسته می داند: وزن های متفق الارکان (xx) و وزن های متناوب الارکان (xy). نجفی برای دسته نخست کوشیده است رکن های عروضی را سامان دهد که تکرار هرکدام از آن ها به استخراج یک خانواده وزنی منجر می شود. برای دسته دوم، یعنی وزن های متناوب الارکان، دایره ای عروضی ارائه کرده است که از آن در خلاف جهت عقربه های ساعت، 8 خانواده وزنی و در جهت عقربه های ساعت 8 خانواده دیگر استخراج می شود، به طوری که تمامی اوزانِ این 16 خانواده های وزنی در ضمن وزن های مطبوع قرار می گیرند. این دایره عروضی که به نام «دایره نجفی» نام گذاری شده، کار طبقه بندی وزن ها را تسهیل کرده و نزدیک به 200 وزن شعری را در خود جای داده است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی، پس از بررسیِ تاریخیِ دایره های عروضی در عربی و فارسی، به تبیین فواید دایره نجفی در تنظیمِ رکن های عروضی، شیوه رکن بندیِ وزن های مستخرج از دایره و سامان دهی طبقه بندی وزن های شعر فارسی پرداخته شده است.

مقاله حاضر ضمن مرور کلی بر ترجمه های معاصر از آیه «وَ أَرْسَلْنَا الرِّیاحَ لَواقِح» (حجر: 22)، به بررسی یک ترجمه ناشناخته و کهن (قرن 5 6) به صورت «و ما بادها را به دامادی گلها و درختان فرستادیم» متمرکز است. این ترجمه در فاصله سالهای 1361 تا 1377، در میان زبان شناسان و ترجمه پژوهان محل نقد و نظر بوده است. ابتدا، مرحوم ابوالحسن نجفی در مقاله ای به دفاع از آن پرداخته و با تأکید بر رعایت سبک، آن را ترجمه ای امین می خواند. بعدها، لطفی پور ساعدی با استناد به افزودن الگوی استعاره در ترجمه آن را کاملا نااستوار و غیر امین شمرده، و اساسا کار مترجم را «خیانت در ترجمه» به حساب آورده و نه «امانت»؛ به باور وی، نجفی در روند دفاع نیز دچار تناقض گویی شده است. سپس، صالح حسینی با تلاش بسیار (بلکه پرتکلّف) به دفاع از ابوالحسن نجفی برخاسته است. همه این نزاع ها فارغ از مباحث تفسیری و سیاق کل آیه بوده؛ به این جهت، بی آزار شیرازی در مقام یک مفسر سعی کرده راه حل میانه ای در دفاع از ترجمه بیابد. در این مقاله، ضمن بررسی سیاق آیه، ادله موافقین و مخالفین، در تحلیل معانی مطالبی مبنی بر نااستوار بودن این ترجمه ارائه می شود. علاوه بر این، مباحث پیش رو صرفا به رویکرد ترجمه پژوهی حول موضوع متمرکز بوده، و مسائل مخلتف از جمله اعجازهای علمی قرآن (در پیوند با این آیه) در اینجا مطمح نظر نبوده است.

در این یادداشت به معرفی رساله ای عروضی از حسام الدین خویی با عنوان معیار الاشعار الشمسیه می پردازم که ویژگی های مهمی در تبیین و طبقه بندی اوزان شعر، متفاوت با سنت شمس قیس و خواجه نصیر، دارد.  در ضمن بحث شواهدی از کاربرد اتانین در تبیین وزن شعر در منابع مختلف از جمله رسالات موسیقی، اشعار و منابع عروضی ارائه کرده ام و نشان داده ام که تقطیع اتانینی سنتی بسیار کهن نزد موسیقیدانان بوده و نشانه های آن را در رسالات عروضی متعلق به سنت های غیر از سنت شمس قیس و خواجه نصیر نیز مشاهده کرد.