طبقه بندی وزن ها

در میان عروض دانان قدیم و جدید فارسی، هیچ کس به اندازه ابوالحسن نجفی دغدغه طبقه بندی وزن های شعر فارسی نداشته است. نجفی همچنین کوشیده است تا معیاری برای تشخیص وزن مطبوع از وزن نامطبوع بیابد. او وزن های مطبوع را دو دسته می داند: وزن های متفق الارکان (xx) و وزن های متناوب الارکان (xy). نجفی برای دسته نخست کوشیده است رکن های عروضی را سامان دهد که تکرار هرکدام از آن ها به استخراج یک خانواده وزنی منجر می شود. برای دسته دوم، یعنی وزن های متناوب الارکان، دایره ای عروضی ارائه کرده است که از آن در خلاف جهت عقربه های ساعت، 8 خانواده وزنی و در جهت عقربه های ساعت 8 خانواده دیگر استخراج می شود، به طوری که تمامی اوزانِ این 16 خانواده های وزنی در ضمن وزن های مطبوع قرار می گیرند. این دایره عروضی که به نام «دایره نجفی» نام گذاری شده، کار طبقه بندی وزن ها را تسهیل کرده و نزدیک به 200 وزن شعری را در خود جای داده است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی، پس از بررسیِ تاریخیِ دایره های عروضی در عربی و فارسی، به تبیین فواید دایره نجفی در تنظیمِ رکن های عروضی، شیوه رکن بندیِ وزن های مستخرج از دایره و سامان دهی طبقه بندی وزن های شعر فارسی پرداخته شده است.

پژوهش حاضر به بررسی ساختار وزن های رایج و نیز وزن های تازه ساخت در شعر کلاسیک و معاصر فارسی و نیز طبقه بندی تازه ای از انواع وزن ها و سپس فرمول بندیِ زیرشاخه ها و گونه های وزنیِ هریک از این انواع می پردازد. پیش از این، وزن ها به دو یا سه نوع و در جدیدترین تقسیم بندی به پنج نوع «متحدالارکان»، «متفق الارکان»، «متناوب الارکان»، «متشابه الارکان» و «مختلف الارکان» تقسیم شده اند. حال آنکه اوزانی تازه ساخت وجود دارد که در هیچ یک از این طبقه بندی ها نمی گنجند؛ برای نمونه وزن «فاعلن فاعلن فاعلن فع‖ فاعلن فع» در شعر سیمین بهبهانی. نگارنده این اوزان را به عنوان ششمین دسته از وزن های شعر فارسی، اوزان «مُستَزادالارکان» نامیده است. بخش نخستِ نگاشته حاضر به پاسخگویی به این پرسش می پردازد که شاعران مبتکر از گذشته تا به امروز با چه شگردهایی دست به خلق اوزان تازه زده اند و نشان داده شده است که وزن های تازه عروضی در هر دوره از تاریخ شعر فارسی بر پایه همان وزن های مشهور و به هشت شیوه ساخته شده اند: 1- کاهش، 2- افزایش، 3- تکرار، 4- جابه جایی، 5- تغییر، 6- تلفیق، 7- ابداع و 8- ترکیب. در بخش دوم مقاله با توجه به نتایج بخش نخست و دقت در ساختار وزن های رایج و اوزان تازه ساخت به فرمول بندی انواع شش گانه اوزان شعر فارسی با حروف X، x، Y، y، Ẍ، Ȳ، Z، z، M پرداخته شده است.