فناء

مفهوم نفس و جدال آن با عقل و روح از مهم ترین موضوعات عرفان و نیل به حقیقت است. مسئله مهم آنکه، نفس دارای شاخص ها و کارکردهایی است که نیل به حقیقت را با چالش مواجه کرده و انسان را به قهقرا می برد، به همین سبب، عرفا در آثار خود ضمن تبیین تهدیدها و کارکردهای نفس، به ارائه راهکارهای عمل گرایانه برای موفّقیت در جدال عقل با نفس و نیل به معشوق حقیقی مبادرت نموده اند. این مقاله تلاش می کند با استفاده از روش تطبیقی به بررسی کارکردهای نفس از منظر مولوی و عطار و راهکارهای مقاله با آن بپردازد. به همین دلیل سوال اصلی این مقاله عبارت است از: «مولوی و عطار چگونه کارکردهای نفس را تبیین نموده و در ادامه برای مبارزه با آن چه راهکارهایی ارائه کرده اند؟» فرضیه نویسندگان تأکیدی است بر این موضوع که مولوی و عطار، ضمن ترسیم نفس به جانورانی درنده، انسان را به ریاضت و پیرایش روح دعوت می کنند. یافته های مقاله نشان می دهد که کلیدی ترین مفهوم مولوی برای مبارزه با نفس و نیل به حقیقت «مرگ اختیاری» است که برای وقوع آن سه مرحله ضروری است. همین مفهوم در اشعار عطار «فنا» است که برای تحقّق آن سالک باید چهار مرحله را سپری کند.

مقصد نهایی و آخرین هدف سالکین طریقت های صوفیه، رسیدن به مقام فناء فی الله است. در این مقام، انسان چونان قطره ای از دریا به وجود خدا پیوسته و در او حل می شود. در واقع انسان فانی فی الله، قیود و تعینات بشری خود را زائل کرده و سرتاسر، خدا شده است. اما تفسیر دقیق این معنا و فهم مقصود صوفیان در میان معرکه آراء و اقوال مختلف کمی دشوار شده است، چراکه یکی شدن با خدا، در وهله اول معنای محصلی غیر از اتحاد با خدا ندارد؛ اما صوفیان با شدیدترین الفاظ قول به حلول و اتحاد را از خود نفی کرده و باورمندان به این نظرات را گمراه دانسته، مسیر آنها را رو به ضلالت معرفی می کنند. وجه جمع بین نظریه فناء فی الله و نظریه اتحاد، از جمله مسائلی است که بدون تأمل در مبانی نظری صوفیه نمی توان درباره آن به قضاوت نشست. این پژوهش در صدد فهم دقیق معنای فناء فی الله در اصطلاح متصوفه و به دنبال کشف رابطه این معنا با نظریه حلول و اتحاد می باشد.

هدف: سالک پس از مراتب استکمالی و اشتداد وجودی، حقیقت نفس را به علم حضوری ادراک نماید و دستیابی به سبک سلوک متألهانه عقلانیت گرا و بومی سازی آن در نیروهای مسلح مد نظر است. روش شناسی: از نظر نوع، توسعه ای و از منظر آینده پژوهی، هنجاری و از حیث روش، توصیفی و از لحاظ رویکرد، کیفی است. در پژوهش از نرم افزار VOSviewr و ترکیبی از روش های آینده پژوهی، مصاحبه با صاحب نظران، پنل خبرگی و روش دیدبانی RAHS استفاده شده است. یافته های پژوهش: پیشران های روندشکن مخرب چون غفلت، ریا، ورع، حسد، معاصی کبیره و صغیره، آفت ها، مشغله های فکری و سایر موانع محتمل، نقش مخرب در تهذیب نفس یک فرمانده را ایفاء می کنند. نتیجه گیری: در مکتب آینده ساز شهید صیاد شیرازی، علاوه بر عنایات الهی، پیشران های انتباه (یقظه)، توبه، عمل به شریعت ناب وحیانی، صبر، رضا و توکل، در عِداد علل موجبه و علل مُعِده تامه به منظور نیل به مقام  فناءفی الله بوده و این کلان پیشران، نقش محوری و راهبردی در لقاءالله را دارد. فرماندهان آینده با یکی از چهار سناریوی محتمل مواجهه خواهند شد.