ضبط دشوارتر

در این دو بیت از دیوان حافظ: خیال آب خضر بست و جام اسکندر(کیخسرو)            به جرعه نوشی سلطان ابوالفوارس شد اسم اعظم بکند کار خود ای دل خوش باش                که به تلبیس و حیل دیو مسلمان(سلیمان) نشود ضبط های «جام کیخسرو یا اسکندر؟» و «دیو سلیمان نشود یا مسلمان؟» محلّ بحثِ محقّقان مختلف بوده است. در نمونه نخست، «جام اسکندر» مستند بر یک نسخه(خلخالی827ه.ق) است و همه دست نویس های معتبرِ دیگر «جام کیخسرو» دارند؛ ولی چون اسکندر نیز بنابر شواهد داستانی و شعری جامی ویژه با خصوصیّات شگفتِ کاسته نشدن آب آن و جهان بینی و رازگشایی داشته است، ضبطِ «جام اسکندر» بر اساسِ قاعده «ضبط دشوارتر برتر است» در تصحیح علمی- انتقادیِ دیوان حافظ اصیل تر از «جام کیخسرو» است. در مورد دوم هم با نادیده گرفتن نگاشته «مسلمان نشود» در اکثر و اقدمِ نسخ دیوان حافظ- که در بررسیِ ضبط هایی از این نوع، نباید  به تنهایی معیار ترجیح و انتخاب باشد- طبقِ یک ضابطه دیگر در تصحیح انقادیِ متون یعنی «کدام صورت می تواند تغییریافته وجه دیگر باشد؟» همین وجه، نویسشِ درست است و به احتمالِ نزدیک به یقین، بعضی کاتبان ضبط «مسلمان نشود» را برای رفعِ تکرار قافیه در غزل، رعایت تناسب بیت و هماهنگی با اجزا و عناصر تلمیحیِ آن به «سلیمان نشود» تبدیل کرده اند.

در این مقاله به بررسی یکی از ابیات دشواریاب شاهنامه پرداخته شده و پس از بررسی وجوه دشواریاب بودن معنی آن، با ترجیحِ ضبطِ قدیم ترین نسخ، کوشش شده است تا علل تصحیف و تحریف آن توسّط کاتبان و مصحّحان شاهنامه بررسی شود. با بررسی های صورت گرفته روشن خواهد شد که صورت اصیل بیت مورد نظر، بر خلاف گفته غالب مصحّحان و هماهنگ با ترجیحِ مصطفی جیحونی، «سرِ سرکشان اندرآمد به خواب/ ز تازیدنِ بادپایان بر آب» (از حرکتِ سریع [اما نرمِ] اسبان روی آب، جنگ آوران خواب آلود شدند) است و صورت های «تاسیدن» و «ناهیدن» که دیگران پیش نهاد کرده اند مصحّف و محرّف است. همچنین نشان داده خواهد شد که مطابق نظر جیحونی، بیتِ پس از این بیت در دستنویس های شاهنامه، که در چاپ های مسکو و خالقی مطلق به حاشیه رفته، اصیل است و یکی از شواهدِ قدیمِ اشاره به «بازیِ خیال» به شمار می رود.