زبان های ایران باستان

از دوره ایران باستان، آثار بسیاری به زبان های باستانی ایران، به جای مانده است که برخی از این آثار، منظوم دانسته شده اند. شعر ایرانی بر اساس سندهای موجود به روزگار زرتشت می رسد و از گاهان، سروده های دینی زرتشت آغاز می شود. همچنین می توان به منظومه های دیگری که به زبان های پهلوی اشکانی  و پهلوی ساسانی به جای مانده اند اشاره کرد، همچون درخت آسوریگ ، یادگار زریران، جاماسپ نامه و نیز سرودنامه های مانی پیامبر به زبان مانوی. سروده های ایران باستان را می توان به دو بخش تقسیم کرد، سروده های دینی و سروده های غیر دینی. ایران شناسان، وزن هجایی را ، وزن موجود در اشعار آن دوره  معرفی کرده اند و برخی نیز قائل به وزن ضربی بوده اند. اعتقاد بر این است که اشعار یشت ها موزون به وزن ضربی بوده اند اما در مقابل اشعار گاهان که سروده های خود زرتشت است بر وزن هجایی سروده شده اند. از وجود طبقه ای به نام طبقه شاعران در ایران باستان اطلاعی در دست نیست. آنچه که  به طورقطع می دانیم، تنها وجود طبقه ای به نام گوسانان در روزگار پارتیان وخنیاگران در زمان ساسانیان است که  شاعر نوازندگانی بودند که در کوچه و بازار اسباب شادی مردم و نیز درباریان را فراهم می کردند. آثار مکتوبی از آنان در دست نیست چرا که آنان ، فقط شاعر- نوازندگانی بوده اند که از شعر و موسیقی توأمان بهره می بردند.  در این پژوهش که داده ها از طریق تحقیقات کتابخانه ای به دست آمده،  به شناخت نخستین شاعران ایران خواهیم پرداخت. از میان آثار منظوم موجود، سراینده  اندک آثاری، به طور یقین بر ما آشکار است مانند گاهان زرتشت یا سرودنامه های مانی. هدف از این پژوهش شناخت و کسب اطلاع از شعر و شاعران ایران  پیش از اسلام است  ولی شوربختانه در انتساب بسیاری از  آثار، تردید وجود دارد و نام سراینده  آنها  برما نا پیدا است مانند یشت ها. از این رو تنها راه  پیش رو برای شناختن شاعران این دوره آن است که نام افرادی که آثار منظوم بدانها منسوب است را ذکر کنیم  که در این میان، میزان اطمینان ما از این انتسابِ ناگزیر، گاه بسیار زیاد است همچون انتساب گاهان به زرتشت و شاعر دانستن وی و گاه میزان اطمینان ما بسیار اندک است مانند شاعر دانستن داریوش هخامنشی به سبب شعر دانستن بخشی از کتیبه بیستون، چرا که بر ما آشکار نیست که آیا داریوش تنها فرمان نوشتن چنین کتیبه ای را داده است یا اینکه وی متن کتیبه را نیز خود فرموده است.  در برخی موارد هم اطلاعات ما تنها در حد ذکر نام اثر ادبی است که نویسنده یا سراینده آن نا معلوم است. شرق شناسان و دانشمندان بسیاری درباره  شعر در ایران باستان به تحقیق و مطالعه پرداخته اند و مقالات و رسالات گوناگونی در این باره نوشته اند، همچون لازار، بنونیست، هنینگ ، گِلدنر ، بویس، محمد تقی بهار، محسن ابوالقاسمی و ابوالقاسم اسماعیل پور.

بخش چشمگیری از میراث فکری مزدیسنا متن های پازند هستند. پاره ای از متون پهلوی که از سده 12م به بعد به خط اوستایی نقل شده اند، پازند گفته می شوند. پازندها ازجمله نخستین متن هایی بودند که مورد توجه و اقبال ایران شناسان قرار گرفتند و در سده 19 م مطالعات ارزشمندی پیرامون آنها صورت پذیرفت. اما در سده 20م به دلایل مختلف رها شدند و مطالعه چندانی درباره آنها انجام نشد. پازند به عنوان فرایند تغییر خط پهلوی به خط اوستایی پدیده ای متأخر و جدید است ولیخود مفهوم پازند قدیم است و رد آن را در اوستا هم می توانیم بینیم. دگرگونی معنایی و مصداقی پازند و پازندنویسی از روزگار باستان تا سده 19م و چیستی و چگونگی این تحولات در بستر حیات کیش زردشتی در ایران و هند موضوع اصلی این مقاله است.

از نظر دانش زبان شناسی، زمانی که واژه ای از زبانی به زبانی دیگر وارد می شود، برای ماندگار شدن باید با الگوهای آوایی، واجی، صرفی، نحوی و معنایی آن زبان هماهنگی پیدا بکند وگرنه از دایره واژگانی آن زبان کنار گذاشته می شود. در این نوشتار روند انواع دگرگونی هایِ واج شناختی که در واژگان زبان پهلوی یا فارسی میانه رخ داده است تا به زبان های ایرانی نو، ازجمله زبان تالشی (که از زبانهای ایرانی نو است) رسیده اند؛ بررسی و تجزیه و تحلیل می گردد. از بررسی داده هایی که از فرهنگ کوچک زبان پهلوی نوشته مکنزی بدست آمده و مقایسه این واژه ها با داده های زبان تالشی که از زبانِ گفتاری تالشی زبان های عنبران واقع در نقطه مرزی استان اردبیل،با جمهوری آذربایجان به دست آمده مشخص شد که واژه های مشترک بین دو زبان از زبان پهلوی به زبان تالشی، دگرگونی هایی از قبیل ادغام، ابدال، حذف، جابجایی، افزایش و سایر فرایندهای رایج واج شناختی را طی کرده، تا به زبان تالشی رسیده است؛ در ضمن بعضی از واژه ها هم بدون هیچ دگرگونی به زبان تالشی رسیده اند.