تشکل آب بران

با افزایش جمعیت، افزایش سطح زیرکشت و تولید کشاورزی و به تبع آن مصرف رو به افزایش منابع آب سطحی و زیرزمینی، دسترسی به منابع آب در بسیاری از نقاط دنیا و از جمله کشور ایران با مشکلات فراوانی همراه شده است و در برخی مناطق این موضوع به یک بحران تبدیل شده است. به همین جهت از دهه های گذشته دنیا به سمت حل این مشکلات در حال حرکت است. یکی از اقدامات انجام شده در بسیاری از کشورها، تغییر شیوه حکمرانی و مدیریت منابع آب است. امروزه دنیا از شیوه مدیریت متمرکز دولتی از بالا به پایین به سمت شیوه مدیریتی محلی و مشارکت ذی نفعان حرکت کرده است. محدوده مطالعاتی مرغاب یکی از 42 محدوده مطالعاتی حوزه کارون بزرگ می-باشد که با وسعت 51/818 کیلومتر مربع در قسمت جنوبی این حوزه واقع شده است. لزوم ایجاد تشکل های آب بران در دشت مرغاب به منظور جلوگیری از برداشت بی رویه آب زیرزمینی، کشت محصولات پرآب، حفر چاه های غیرمجاز و در نهایت مدیریت مناسب آب زیرزمینی امری ضروری می باشد. هدف از این تحقیق شناخت جامعه بهره بردار و بسترسازی فرهنگی و ظرفیت سازی اجتماعی جهت انتقال وظایف تصدی گری به تشکل های آب بران در جهت حفظ آبخوان های آب زیرزمینی محدوده مرغاب می باشد. در همین راستا با شناخت موانع و عوامل تقویت کننده توانمندسازی تشکل ها می توان برنامه ریزی های مناسب و استراتژی های لازم آمادگی برای مقابله با این موانع را تعیین نمود. پس از توانمندسازی کامل تشکل های آب بران، می توان وظایف غیر حاکمیتی از حفاظت و بهره برداری از منابع آب زیرزمینی را در چارچوب یک توافق نامه مشخص به تشکل های آب بران واگذار و با حمایت و پشتیبانی از تشکل ها تا بلوغ کاری از طریق ارتباط نزدیک با بهره برداران و آموزش و مهارت مدیریت به آن ها، زمینه پایداری و موفقیت تشکل ها را فراهم نمود.

یکی از دلایل احتمالی ناکامی تشکل های ایجادشده کم توجهی یا بی توجهی به بستر و مجموعه اقداماتی است که باید قبل از شروع عملیات استقرار تشکل ها انجام شوند. با توجه به این مسئله، هدف مطالعۀ حاضر تبیین نگرش و تمایل کشاورزان نسبت به راه اندازی و عضویت در تشکل آب بران بود. جامعۀ آماری این مطالعه را کلیۀ کشاورزان بخش مرکزی شهرستان دهلران - که تا کنون هیچ تشکل آب برانی در آن ایجاد نشده است- تشکیل دادند که از میان آنها نمونه ای با استفاده از فرمول کوکران به صورت تصادفی انتخاب شد. پرسش نامه ای محقق ساخته، که روایی و پایایی آن تأیید شده بود، برای جمع آوری داده ها به کار رفت. داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS V20 تجزیه و تحلیل شد. نتایج مطالعه نشان از وجود نگرش مثبت بهره برداران منطقه نسبت به ایجاد تشکل آب بران داشت. کشاورزان بزرگ مالک با اراضی یکپارچه تمایل کمتری نسبت به مشارکت در تشکیل این تشکل داشتند. علاوه بر این، وجود رابطه ا ی مثبت و معنی دار میان نگرش و تمایل به مشارکت بهره برداران ملاحظه شد. در پایان نیز پیشنهادهایی به منظور تسهیل فرایند تصمیم سازی در راستای ایجاد تعاونی های پایدار و موفق در آینده ارائه گردید.

با توجه به اهمیت کارایی، هدف از این مطالعه ارزیابی و مقایسۀ کارایی فنی تشکل های آب بران با استفاده از رهیافت تابع تولید مرزی تصادفی در شهرستان مراغه بود. بر این اساس، برای درک علمی و واقعی عملکرد این تشکل ها از کارایی واحدهای تولیدی بهره گرفته شد. داده های موردنیاز در قالب پرسش نامه، از 147 گندم کار آبی عضو تشکل های آب بران شهرستان مراغه جمع آوری گردید. برای رسیدن به هدف تحقیق، در رهیافت تابع تولید مرزی تصادفی، مقدار تولید گندم تابعی از متغیرهای بذر، کود ازته، کود فسفاته و آب در نظر گرفته شد. نتایج نشان داد که میانگین کارایی تولید مزارع گندم نمونه برابر با 9/78 درصد است که بدین ترتیب به طور متوسط 1/21 درصد امکان افزایش تولید با نهاده های موجود در این مزارع وجود دارد. بر پایۀ تابع تولید مرزی تصادفی، متغیرهای کود ازته، کود فسفاته، آب و بذر گندم اثر معنی داری بر میزان تولید گندم داشته اند. همچنین متغیرهای سن، تحصیلات، شرکت در کلاس های ترویجی، تأهل و سطح زیر کشت نیز دارای اثر معنی داری بر کارایی فنی بوده اند. در میان تشکل های آب بران موردمطالعه، تشکل آب بران ورجوی با میانگین کارایی 07/83 درصد بالاترین مقدار کارایی فنی را داشته است. شرکت در کلاس های ترویجی، اتخاذ تدابیری در خصوص یکپارچه سازی اراضی و بهره مندی از تجربیات تشکل های آب بران موفق، گام هایی مهم در راستای افزایش کارایی تشکل های آب بران مورد مطالعه به شمار آمدند.  

رشد سریع جمعیت، استفاده بیش از حد از آب های زیرزمینی و تغییرات آب و هوایی سبب گسترش جهانی بحران مدیریت منابع آب برای کشاورزی شده است. بنابراین تشویق کشاورزان به مدیریت منابع آب با استفاده از رهیافت هایی که مشارکت جامعه و اقدامات داوطلبانه آنان را می طلبد، مسئله ای مهم برای دولت است.  یکی از شیوه های موثردر این راستا، مشارکت آن ها از طریق تشکیل تشکل های آب بران است. هدف این پژوهش بررسی مشارکت کشاورزان در تشکل های آب بران از طریق بکارگیری سرمایه اجتماعی است. نمونه این تحقیق 360 نفر از کشاورزان شهرستان الشتر می باشندکه با استفاده از روش نمونه گیری تصادفی طبقه ای انتخاب شدند. جمع آوری اطلاعات در این پژوهش با استفاده از پرسشنامه محقق ساخت انجام شد. پس از تهیه پرسشنامه و تأیید روایی صوری آن توسط متخصصان امر، پایایی آن از طریق محاسبه مقادیر آلفا کرونباخ برای متغیرهای مختلف تحقیق مورد تایید قرار گرفت. جهت تعیین عوامل اجتماعی موثر بر تمایل کشاورزان به تشکیل و عضویت در تشکل های آب بران از تحلیل رگرسیون به روش اینتر استفاده گردید. نتایج نشان داد، سه متغیر مشارکت در جامعه محلی، اعتماد قوی و تحمل تنوع قادر به پیش بینی بخش قابل توجهی (412/0 =R 2 ) از تغییرات در متغیر تمایل به تشکیل تشکل های آب بران می باشند. علاوه براین، چهار متغیر مشارکت در جامعه محلی، اعتماد قوی، ارتباطات برون محلی و مشارکت مدنی همسایگان قادر به پیش بینی بخش قابل توجهی (51/0 =R 2 ) از تغییرات در متغیر تمایل به عضویت در تشکل های آب بران می باشند. در انتهای مقاله، به منظور افزایش تمایل کشاورزان به تشکیل تشکل آب بران و افزایش مشارکت ایشان پیشنهادهایی ارائه گردیده است. 

پژوهش حاضر با هدف امکان سنجی ایجاد تعاونی های آب بران در استان گیلان با استفاده از فرایند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) صورت گرفت. تحقیق حاضر از نوع توصیفی بوده که با استفاده از فن  پیمایش و از طریق نمونه گیری هدفمند نسبت به جمع آوری داده ها اقدام شد. با توجه به پیشینۀ سازمان ها و نظام های مشارکتی، سه نظام سنتی، تعاونی تولید و تعاونی روستایی از طریق مطالعات کتابخانه ای به عنوان گزینه های رقیب به کار رفتند. با توجه به تکنیک تحلیل داده ها و انتخاب مناسب ترین گزینه برای نظام مشارکتی آبیاری، سه معیار اصلی با عنوان معیار اجتماعی، معیار اقتصادی و معیار نگرشی بهره برداران شناسایی و برای هر یک از معیارها نیز چهار زیرمعیار شناسایی شد. سپس ساختار سلسله مراتبی مسئله تحقیق ترسیم و بر اساس آن سه نوع پرسش نامه تدوین گردید. در گام بعد، فهرستی از افراد متخصص و خبره (کارشناسان و کشاورزان خبره و پیشرو)، که دارای تحصیلات و یا تجربۀ کاری در رابطه با موضوع مورد تحقیق بودند، تهیه شد و سرانجام 22 نفر از آن ها برای مصاحبه و تکمیل پرسش نامه انتخاب شدند. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار Super Decision صورت گرفت. نتایج نشان داد که براساس تمامی معیارها و زیرمعیارهای مورد بررسی، نظام تعاونی تولید با وزن نهایی 421/0 بالاترین اولویت را دارد. بنابراین، نظام تعاونی مناسب ترین گزینه برای ایجاد تشکل آب بران در استان گیلان است. نظام سنتی با وزن نهایی 306/0 اولویت دوم و تعاونی روستایی با وزن نهایی 273/0 اولویت سوم برای ایجاد تشکل یادشده اند. از سوی دیگر، زیرمعیارهای اجتماعی بیشترین اثر را بر نظام سنتی و سپس زیرمعیارهای اقتصادی و نگرشی بهره برداران بیشترین اثر را بر تعاونی تولید دارند.

بی شک عملکرد بهره برداران در قالب نظام های آبیاری مدیریت شده توسط کشاورزان و اجتماعات محلی مصرف کننده نقش بسزایی در رفع مشکلات طرح های آبیاری و زهکشی و کارایی و اثربخشی آبیاری دارد. لذا پژوهش حاضر با هدف ارزیابی و مقایسۀ وضعیت تشکل های آب بران استان خوزستان بر اساس بعد توانمندسازی مدل EFQM انجام گرفت. رویکرد حاکم بر پژوهش کمی و از نوع توصیفی پیمایشی بود. واحد مورد مطالعه دو تشکل نصر و کشتگران در ساحل چپ شهرستان رامشیر و تشکل نوین دز در محدوده شهرستان دزفول و تشکل شهید نصوحی در محدوده شهرستان شوشتر را در برگرفت. جامعۀ مورد مطالعه را بهره برداران تشکل های ذکرشده تشکیل دادند که از هر تشکل به طور تصادفی تعداد 45 بهره بردار به عنوان نمونه شناسایی شدند. ابزار گردآوری داده ها پرسش نامۀ محقق ساخته ای بر مبنای بعد توانمندسازی مدل EFQM   بود که پایایی آن با محاسبۀ ضریب آلفای کرونباخ و روایی آن با توجه به نظر تعدادی از کارشناسان حیطۀ مطالعه بررسی و تأیید شد. از نرم افزارهای SPSS و Excell به منظور تجزیه وتحلیل داده ها بهره گرفته شد. نتایج نشان داد که درمجموع در بین تشکل ها، به ترتیب معیارهای توانمندسازی مدل EFQM شامل شراکت ها و منابع؛ فرایندها، محصولات و خدمات؛ منابع انسانی در بالاترین سطح قرار گرفتند. همچنین در بین تمامی زیرمعیارها و معیارهای مدل EFQM ، به تفکیک تشکل ها، تفاوت آماری معنی داری وجود دارد.

ساماندهی نظام های بهره برداری از منابع تولید، آب و خاک یکی از مباحث بنیادی و از چالش های اساسی در کشاورزی ایران می باشد. بنابراین ضرورت دارد با اتخاذ راهکارهایی مناسب در جهت رفع مشکلات موجود اقدام نمود. طرح جفیر با وسعتی بالغ بر 36520 هکتار در 35 کیلومتری جنوب غربی شهرستان اهواز واقع شده است. این طرح به 7 واحد عمرانی تفکیک شده است که 5500 هکتار از آن قابل بهره برداری می باشد. پژوهش حاضر با هدف انتخاب مناسب ترین نظام بهره برداری منابع آب در بخش کشاورزی شبکه آبیاری و زهکشی جفیر با استفاده از تحلیل (NII) انجام شده است. این پژوهش از نوع توصیفی- پیمایشی بوده و از نظر هدف در زمره (AHP) سلسله مراتبی پژوهش های کاربردی می باشد و انتخاب حجم نمونه بوسیله نمونه گیری هدفمند صورت گرفته است. طی بررسی های صورت گرفته سه نوع نظام شامل شرکت های تعاونی تولید، شرکت های سهامی زراعی و شرکت های کشت و صنعت به عنوان گزینه های این پژوهش انتخاب شدند. باتوجه به تکنیک تحلیل داده ها و انتخاب مناسب-ترین گزینه برای نظام بهره برداری منابع آب و خاک، سه معیار اصلی تعیین و برای هر معیار نیز چهار زیرمعیار انتخاب شدند. ابزارگردآوری داده ها پرسشنامه بود که توسط 22 نفر از متخصصان (کارکنان سازمان آب و برق خوزستان، شرکت بهره برداری از شبکه های آبیاری و زهکشی کرخه و شاوور، تعاون روستایی ایران، تعاون روستایی استان خوزستان و اتحادیه تعاونی های تولید ایثارگران جفیر) که در زمینه موضوع دارای دانش و تجربه بودند، تکمیل شد. تجزیه و تحلیل داده ها به کمک نرم افزار Expert choice انجام گرفت. مطابق نتایج حاصله شرکت سهامی زراعی بالاترین اولویت بود.