تاب آوری زیست محیطی

شهرهای ساحلی در سراسر جهان به طور فزاینده تحت تأثیر انواع مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی قرار دارند که به منظور کاهش آسیب پذیری آن ها در برابر این مخاطرات، بهبود تاب آوری در ابعاد مختلف نقش اساسی دارد. بُعد زیست محیطی تاب آوری با تأکید بر پایداری نظام اکولوژیکی شهرها به بهبود پایداری آن ها در برابر مخاطرات مختلف زیست محیطی می پردازد. این پژوهش بر اساس هدف از نوع کاربردی و به منظور بررسی عوامل مرتبط با بهبود تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی در دو مرحله انجام شده است. محدوده ی موردمطالعه شامل شهرهای ساحلی استان بوشهر است که نقش کارکردی به عنوان مرکز شهرستان دارند. جامعه آماری در مرحله اول عبارت اند از کارشناسان مدیریت شهری و فعالان محیط زیست و در مرحله دوم شامل متخصصان تاب آوری شهری است. به منظور تعیین عوامل مرتبط با بهبود تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی، از روش تحلیل عاملی و به منظور تعیین وزن هر یک از این عوامل و ارزیابی تاب آوری زیست محیطی محدوده موردمطالعه از روش تحلیل سلسله مراتبی استفاده شده است. بر اساس نتایج تحلیل عاملی، عوامل مؤثر پس از نام گذاری عبارت اند از "کنترل آلودگی"، "حفاظت از منابع موجود"، "جمعیت و دسترسی به خدمات" و "فعالیت گروه های داوطلب" که مقادیر ویژه به ترتیب برابر5.23، 3.08، 2.07 و 1.50 است. بر اساس نتایج حاصل از AHP، عامل "کنترل آلودگی ها" نسبت به سایر عوامل بیشترین اهمیت را دارد و از میان شهرهای ساحلی بررسی شده، شهر بوشهر با وزن برابر 420/0 بیشترین و شهر عسلویه با وزن برابر 068/0 کمترین سطح تاب آوری زیست محیطی رادارند.

تاب آوری مفهوم جدیدی است که رویکرد اصلی آن طراحی با آسیب پذیری کمتر و انعطاف پذیری بیشتر در برابر تنش ها و حوادث است؛ به گونه ای که یک استان تاب آور، آماده است که در مواقع اضطراری به سرعت به شرایط جدید پاسخ داده و با کمترین آسیب به کار خود ادامه دهد. ازاین رو، هدف از انجام این مطالعه سنجش تاب آوری استان های کشور با استفاده از شاخص های اقتصادی، اجتماعی، زیرساختی و زیست محیطی است. برای این منظور 21 شاخص برای 31 استان کشور جمع آوری شد و با ادغام آن ها شاخص ترکیبی تاب آوری محاسبه شد. به منظور تعیین وزن هر یک از شاخص ها از روش سلسله مراتبی فازی استفاده شد. بر اساس نتایج به دست آمده وزن هر یک از شاخص های تاب آوری اقتصادی، زیرساختی، اجتماعی و زیست محیطی به ترتیب برابر با 56/0، 13/0، 24/0 و 07/0 به دست آمد. همچنین بر اساس نتایج حاصل از شاخص ترکیبی تاب آوری، استان های تهران (731/0)، خوزستان (498/0)، اصفهان (445/0)، فارس (439/0)، گیلان (420/0) و مازندران (375/0) بیشترین تاب آوری را در بین استان های کشور دارند. همچنین استان های سیستان و بلوچستان، قم، خراسان شمالی، خراسان جنوبی، هرمزگان، اردبیل و زنجان آسیب پذیرترین استان های کشور می باشند. درنهایت با توجه به شاخص های سازنده تاب آوری، نقاط ضعف هر استان مشخص شد و در این راستا پیشنهاد هایی ارائه گردید.

در سیستمهای پیچیده شهری، ساختار اکولوژی نقش زیادی در تاب آوری زیست محیطی دارد. شهر بهشهر به عنوان یک شهر میانی در شمال کشور، به سبب رشد سریع جعیت و گسترش بی برنامه فضاهای شهری ، دچار تخریب بنیانهای اکولوژیکی سرزمین و به تبع آن مشکلات زیست محیطی فراوانی شده است. بر همین اساس هدف از این مطالعه بررسی روند تغییرات در وسعت و الگوی ساختاری پوشش اراضی شهر بر اساس تبیین ساختار اکولوژی شهری در طی 34 سال اخیر با استفاده از تکنیک سنجش از دور و متریکهای سیمای سرزمین شامل متریکهای Cohesion,MNN,LSI,MSI,MPS,ED,LPI,NP,PLAND,CAاست.طبقه بندی پوشش اراضی شهر با نرم افزار ENVI5.3و تحلیل سنجه های سیمای سرزمین در نرم افزار Fragstats v4.2.1 ، و در نهایت نقشه فضایی سنجه ها نیز در فضای نرم افزار Arc GIS انجام شد. نتایج بررسی تغییرات نقشه های کاربری اراضی نشان می دهد، لکه های ساخته شده در این بازه زمانی به دلیل افزایش جمعیت و تقاضا برای زمین و در نتیجه ، رشد شهرنشینی سالهای اخیر به میزان (68 درصد( افز ایش یافته است .اما سایر کاربری ها با روند کاهشی مواجه گشته، به طوری که اراضی زراعی(52 درصد ) و باغات و فضای سبز(31 درصد ) و اراضی بایر نیز، حدود (41) درصد کاهش یافته اند. نتایج تحلیل متریک های سیمای سرزمین نیز نشان میدهد که سیمای سرزمین شهر به مرور زمان، ریز دانه ، پیچیده و از نظر هندسی نامنظم تر شده و با کاهش پیوستگی، از هم گسیخته تر گردیده است. در واقع نتایج نشان می دهد که عناصر ساختار اکولوژیکی خصوصا لکه های زراعی، باغات و فضای سبز در شهر بهشهر از نظر نحوه ترکیب و توزیع فضایی دارای شرایط مطلوبی نیست و طی دوره زمانی مورد مطالعه از لحاظ وسعت، پیوستگی و ماهیت ترکیب و توزیع لکه های اکولوژیکی خصوصا لکه های زراعی دچار تخریب شدیدی شده است.

یکی از موضوعات مهم قرن 21 توجه به گسترش فیزیکی شهر است که اگر بدون برنامه باشد همواره مشکلات متنوعی ازجمله مشکل زیست محیطی را به همراه دارد که نتیجه آن ایجاد مسائلی جبران ناپذیر برای منابع طبیعی خواهد بود. در این تحقیق محدوده بررسی، شهر بابل است که در تماس مستقیم با طبیعت و زمین های کشاورزی قرار دارد. روش تحقیق کمی است و در راستای رسیدن به اهداف، با روش توصیفی و تحلیلی صورت می پذیرد. نتایج به دست آمده از آمار جمعیتی نشان می دهد جمعیت شهری بابل و امیرکلا از سال 1335 تا 1395، 7/75 برابر شده و به 280695 نفر در سال 1395 رسیده است. نتایج رشد مساحت شهر نشان می دهد مساحت ساخته شده شهری از 226.44 هکتار سال 1336 به 2861.82 هکتار سال 1397 رسیده، یعنی 12/63 برابر شده که نشان می دهد رشد شهر از رشد جمعیت پیشی گرفته است. نتایج حاصل از مدل هلدرن در مورد شهر بابل نشان می دهد که در فاصله سال های 1336 تا 1365 حدود 66 درصد رشد فیزیکی شهر مربوط به رشد جمعیت و 34 درصد رشد شهر مربوط به پراکنش افقی شهر بوده است. ولی اطلاعات به دست آمده مربوط به سال های 1365 تا 1397 نشان از رشد فیزیکی منفی شهر بعد از سال 1365 است که نشان دهنده افزایش تاب آوری زیست محیطی شهر در دهه های اخیر است. نتایج بررسی الگوی سیمای سرزمین نشان دهنده گسترش هسته اصلی شهر و ادغام لکه ها با لکه های اطراف و هسته اصلی شهر و در برگرفته شدن آن هاست. بررسی لکه های حاشیه ای و تراکم آن ها نشان می دهد در طی این سال ها رشد یافته اند و به هسته اصلی شهر پیوستند.  

مشکلات زیست محیطی از اساسی ترین مسائل شهر امروزی و حاصل تعارض و تقابل انسان با محیط طبیعی است، شهر بهشهر با توجه به رشد سریع جمعیت و گسترش بی برنامه فضاهای شهری، دچار تخریب عناصر ساختاری و بنیانهای اکولوژیکی و بسیاری از مشکلات زیست محیطی دیگری شده است.در همین راستا به منظور رسیدن به هدف تحقیق جهت ارتقای پیوستگی اکولوژیک و تاب آوری زیست محیطی، از قابلیتهای علم سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی و استفاده از متریک سنجش پیوستگی (MNN) به همراه مدل موزائیکی فورمن استفاده شده است. تحلیل  نقشه های حاصل از تغییرات کاربری اراضی، نشان می دهد؛ لکه های ساخته شده در بازه زمانی (1986-2020 ( به دلیل افزایش جمعیت و تقاضا برای زمین و در نتیجه، رشد شهرنشینی سالهای اخیر به میزان (68 +درصد) افزایش و کاربری زراعی (52 -درصد) و باغات و فضای سبز (31 -درصد) و اراضی بایر نیز، حدود (41-) درصد کاهش یافته اند. نتایج تحلیل متریکMNN  نیز حاکی از آن است که؛ پیوستگی عناصر ساختار اکولوژیکی شهر بهشهر خصوصا لکه های زراعی طی دوره زمانی مورد مطالعه، دارای شرایط مطلوبی نبوده و دچار تخریب شدیدی شده است به طوری که میزان پیوستگی اکولوژیکی لکه های زراعی در 34 سال گذشته در حدود 48 متر، باغات و فضای سبز حدود 10 متر کاهش یافته و فواصل بین لکه های مشابه اکولوژیکی زیادتر شده است. در پایان نیز پژوهش حاضر، به تهیه الگوی پیشنهادی و ارائه راهکارهای حفاظتی و اصلاحی و همچنین نقشه شبکه حیاتی از محدوده مورد مطالعه انجامید.

افزایش روزافزون جمعیت و تمرکز سرمایه های متنوع اقتصادی در شهرهای ساحلی بدون در نظر گرفتن توان محیطی این مناطق، سبب شده است تا این شهرها به طور گسترده تحت تأثیر انواع مخاطرات طبیعی و غیرطبیعی قرار گیرند و اکوسیستم های آن ها وضعیتی ناپایدار و آینده پیچیده و مبهم داشته باشند. از طرفی تاب آوری در ابعاد مختلف به عنوان گفتمان غالب محافل علمی جهت مقابله با تهدیدهای حال و آینده جوامع انسانی مانند شهرها شناخته می شود و در سال های اخیر به منظور بهبود آن به ویژه در مناطق ساحلی تلاش های گسترده ای در ابعاد جهانی و محلی صورت گرفته است. بر این اساس این پژوهش باهدف تعیین سناریوهای بهینه در جهت بهبود تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است. روش گردآوری داده ها به صورت کیفی با استفاده از مصاحبه و تشکیل پنل دلفی با حضور 35 نفر از کارشناسان و خبرگان مرتبط با موضوع انجام شد. به منظور تعیین عوامل کلیدی تأثیرگذار و تأثیرپذیر بر تاب آوری زیست محیطی و تجزیه وتحلیل داده ها از نرم افزار میک مک و برای استخراج و ارائه سناریو بهینه نیز از نرم افزار سناریو ویزارد بر اساس نظر کارشناسان و مدیران شهری و خبرگان مسائل زیست محیطی ساحلی استفاده شده است. بر اساس نتایج به دست آمده تأثیرگذارترین عامل بر تاب آوری زیست محیطی شهرهای ساحلی عبارت اند از کاهش توسعه بر مبنای صنایع آلاینده محیطی و حفاظت از تنوع زیستی موجود در این مناطق و همچنین از بین سناریوهای اخراج شده، سناریو شماره 2 با مطلوبیت همه وضعیت های مربوط به عوامل پیشران در آن به عنوان سناریو بهینه شناخته شد و درنهایت به منظور دستیابی به اهداف پژوهش و بهبود تاب آوری زیست محیطی این شهرها، پیشنهادهای لازم بر ارائه گردید.

پژوهش حاضر با هدف سنجش شاخص های تاب آوری کالبدی، زیست محیطی و مخاطرات در شهرهای آبادان و خرمشهر انجام گرفته است. رویکرد حاکم بر این پژوهش، کاربردی - نظری و از حیث ماهیت و روش، توصیفی - تحلیلی و پیمایشی می باشد. ابزار پژوهش، پرسشنامه محقق ساخته بود که براساس نتایج روش آلفای کرونباخ با حداقل ضریب پایایی (7/0)، برای هریک از ابعاد تاب آوری شهری مورد تأیید قرار گرفت. جامعه آماری پژوهش حاضر، شامل کلیه خبرگان دانشگاهی، کارشناسان و مدیران نهادی - سازمانی بود که براساس روش «نمونه گیری هدفمند و زنجیره ای»، تعداد (106) نفر که در زمینه تاب آوری شهری و شناخت قلمرو مطالعه از دانش و تجربه کافی برخوردار بودند انتخاب و مورد پرسشگری قرار گرفتند. به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار تحلیل آماری SPSS استفاده شده است. نوآوری پژوهش حاضر در ارائه و سنجش شاخص های همساز تاب آوری شهری براساس ابعاد کالبدی، زیست محیطی و مخاطرات در شهرهای آبادان و خرمشهر است. براساس مقادیر محاسبه شده برای هریک از ابعاد تاب آوری شهری (زیست محیطی، کالبدی - زیرساختی و تاب آوری مخاطرات)، نتایج پژوهش، حاکی از وضعیت ناپایدار و نامناسب تاب آوری شهرهای آبادان و خرمشهر است و بین تاب آوری موجود و تاب آوری مطلوب، تفاوت معناداری وجود دارد.

تاب آوری شهری به منظور ایجاد قابلیت پیش بینی برای مقابله با رویدادهای غیرقابل پیش بینی و ارائه هرچه بهتر خدمات در شهرها و رسیدن به شهری مقاوم و پایدار در دنیا مطرح است، این پژوهش نیز با هدف بررسی وضیعت تاب آوری شهر یزد در ابعاد (اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی) صورت گرفته است. روش کلی پژوهش حاضر از نوع کیفی است. داده ها ازطریق مصاحبه عمیق بدون ساختار به دست آمده است و روش تحلیل داده ها، تحلیل مضمون می باشد. یافته ها بیانگر این است که شهر یزد در زمینه تاب آوری شهری در ابعاد (اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و کالبدی) نقاط قوت و ضعف خاص خود را دارد. دین داری، تعلق به مکان بالا و سرمایه اجتماعی درون گروهی بالایی که در بین یزدی ها وجود دارد از نقاط قوت در بُعد تاب آوری اجتماعی است. در بُعد تاب آوری اقتصادی، روحیه کارآفرینی و اخلاق اقتصادی بالا به عنوان نقاط مثبت قلمداد شده اند. یافته ها بیان کننده این است که عدم کیفیت ابنیه و مسکن، عدم مکان یابی صحیح و رشد افقی و بی رویه شهر یزد، وضعیت تاب آوری کالبدی را در سطح نسبتاً ضعیفی نگه داشته است. تنوع زیستی بالا به عنوان نقطه مثبت و عدم ارزیابی توان اکولوژیکی نقطه منفی در بُعد تاب آوری زیست محیطی به شمار می رود.

امروزه جامعه شهری با مشکلات متعددی از جمله مسایل زیست محیطی درگیر می باشد. شهر بهشهر نیز به تبع تغییرات جمعیتی و افزایش ساخت و ساز با مسایل زیست محیطی فراوانی مانند: تغییر و تخریب اراضی طبیعی، کاهش سطوح سبز، قطعه قطعه شدن کاربریها و ... مواجه شده است. بر همین اساس هدف از این پژوهش ارزیابی تغییرات ساختار اکولوژیک شهر بهشهر به منظور ارایه راهکارهایی جهت پیوستگی اکولوژیکی سیمای سرزمین( منظر) و ارتقای تاب آوری زیست محیطی، با استفاده از اصول اکولوژی سیمای سرزمین به همراه مدل موزاییکی فورمن( لکه، کریدور و ماتریس) و آسیب شناسی از عناصر ساختاری سیمای سرزمین می باشد. برای این منظور ابتدا عناصر ساختار اکولوژیک شهر ، با استفاده از تصاویر ماهواره ای سالهای 1986 و 2020 آشکار سازی شد، سپس تغییرات این عناصر توسط 5 متریک سیمای منظر (MNN,LSI,MPS,LPI,NP) در برنامه Fragstats تحلیل گردید و در ادامه آسیب شناسی این عناصر با تحلیل لکه ها و کریدورهای طبیعی و مصنوعی شهر انجام شد، در نهایت با پهنه بندی میزان پیوستگی اکولوژیکی (پوشش گیاهی) در محیط نرم افزار Arc GIS، راهکارهایی جهت ارتقای پیوستگی اکولوژیکی هر پهنه ارایه گردید. نتایج نشان می دهد، عناصر ساختار اکولوژیکی خصوصا لکه های زراعی، باغات و فضای سبز شهر بهشهر از نظر نحوه ترکیب و توزیع فضایی دارای شرایط مطلوبی نیست و طی دوره زمانی مورد مطالعه از لحاظ پیوستگی اکولوژیکی، خصوصا لکه های زراعی دچار تخریب شدیدی شده است، به طوری که لکه های سبز زراعی و باغی در طی 34 سال اخیر به ترتیب52 و 31 درصد کاهش یافته اند، در واقع با توجه به مقادیر حاصله از متریک) MNN میانگین متوسط فاصله دو لکه مشابه)، میزان پیوستگی اکولوژیکی لکه های زراعی در 34 سال گذشته در حدود 48 متر، باغات و فضای سبز حدود 10 متر کاهش یافته و فواصل بین لکه های مشابه اکولوژیکی زیاد تر شده است. و در نهایت نیز منجر به ارایه: (1) راهکارهای عملیاتی و اجرایی "حفاظتی"، در ارتباط با کریدورها و لکه های طبیعی وسبز موجود(2) و راهکارهای عملیاتی و اجرایی "اصلاحی" مبتنی بر ایجاد شبکه های اکولوژیکی سبز و احیای لکه های تخریب شده و همچنین نقشه شبکه حیاتی از محدوده مورد مطالعه انجامید.