محوطه باستانی

خلیج فارس نامی آشنا در صحنهٔ تاریخ خاورمیانه است. این خلیج در کرانهٔ شمالی با ایران و در کرانهٔ جنوبی با عربستان، امارات، کویت، بحرین و همسایه است. در این مقاله به بررسی حضور هخامنشان در منطقهٔ خلیج فارس با استفاده از دو روش بررسی منابع مکتوب و یافته های باستان شناسی پرداخته شده است.سوالات این پژوهش عبارتند از: ۱-مهمترین مناطق تحت نفوذ هخامنشیان با توجه به محوطه های باستانی کدام است؟ ۲- در دورهٔ هخامنشی کرانه های هخامنشی تحت لوای کدام ساتراپی بوده است؟ با توجه به منابع مکتوب همچون سفرنامه ها و کتب و داده های باستان شناسی همچون گلنبشته ها، کتیبه هایی چون سوئز و بیستون و مهمتر از همه محوطه های هخامنشی برجای مانده در کرانه های شمالی و جنوبی خلیج فارس همچون کاخ های سه گانه برازجان، تمب بت در لامرد، تل پیر و تمب پدو در شهر مهر، محوطه های هخامشی جنوب خوزستان، محوطه های هخامنشی استان هرمزگان و جزایری همچون قشم و خارک و محوطه های قلات بحرین، مویله و شارم در امارات متحده به پاسخگویی به سوالات تحقیق پرداخته شده است.

تأثیر عوامل محیطی بر محوطه های باستانی، به شرایط جغرافیایی آنها بستگی دارد. در تحقیق حاضر سرفیروزآباد در شهرستان کرمانشاه به عنوان محدوده جغرافیایی در نظر گرفته شد و تأثیر عوامل محیطی بر تخریب محوطه های باستانی این دهستان مورد بررسی قرار گرفت. در این تحقیق از نرم افزار GIS جهت تلفیق لایه های اطلاعاتی استفاده گردید. تعداد 9 عامل محیطی شامل ارتفاع، جهات جغرافیایی، شیب، بارندگی، کلاس فرسایش، فاصله از رودخانه، فاصله از گسل، نوع کاربری اراضی و نوع سازندهای زمین شناسی به عنوان عوامل تأثیر گذار بر این محوطه ها انتخاب گردیدند. یافته های تحقیق ناشی از عوامل محیطی حاکی از آن است که دو دسته از عوامل می توانند در تخریب محوطه های باستانی در دهستان سرفیروزآباد نقش داشته باشند. دسته اول در کوتاه مدت که فرسایش را در بر می گیرند. دسته دوم در دراز مدت که فعالیت های تکتونیکی را شامل می گردند. نتایج نشان می دهند که تمامی 9 عامل در تخریب محوطه های باستانی به هم وابسته بوده و هیچ یک به تنهایی نمی توانند در تخریب محوطه های باستانی مؤثر باشند. 

تاثیر عوامل محیطی بر محوطه های باستانی ، به شرایط جغرافیایی آنها بستگی دارد. در تحقیق حاضر دو شهرستان دره شهر و آبدانان در استان ایلام به عنوان محدوده جغرافیایی در نظر گرفته شد و تاثیر عوامل محیطی بر تخریب محوطه های باستانی این دو شهرستان مورد بررسی قرار گرفت. در این تحقیق از نرم افزار GIS جهت تلفیق لایه های اطلاعاتی و همچنین از مدل TOPSIS جهت رتبه بندی تاثیر این عوامل بر محوطه های باستانی استفاده گردید. ده عامل محیطی شامل ارتفاع ، جهات جغرافیایی ، شیب ، بارندگی ، دما ، کلاس فرسایش ، فاصله از رودخانه ، فاصله از گسل ، نوع کاربری اراضی و نوع سازندهای زمین شناسی به عنوان عوامل تاثیر گذار بر این محوطه ها انتخاب گردیدند. یافته های تحقیق حاکی از آن است که عوامل بارندگی ، جهت جغرافیایی و نوع سازند زمین شناسی می توانند بیشترین تاثیر را در تخریب آثار باستانی داشته باشند. درضمن تاثیر این عوامل بر محوطه های باستانی دو شهرستان ، تقریبا برابر است.

استقرارهای انسانی تحت تأثیر عوامل و نیروهای فضاساز، همواره با تأثیرپذیری از فرآیندهای درونی و بیرونی مختلف درحال تغییر و تحول بوده اند. در این میان استقرارهای انسانی، به عنوان جزئی از نظام های جغرافیایی، که خود متشکل از اجزای مرتبط به یکدیگرند، متأثر از موقعیت و جایگاه مکانی فضایی، دارای تعامل یا ارتباط خود با محیط بوده اند. در این میان نقش عوامل محیطی طبیعی در سازمان فضایی استقرارهای انسانی بسیار برجسته است؛ چراکه شکل گیری، تداوم و یا ترک استقرارها بر اساس استفاده از منابع آب و خاک بوده و گاهی دوام و پایداری آنها نیز در وجود یا عدم وجود منابع طبیعی است. بسترهای محیطی و طبیعی شرایط لازم را برای استقرار سکونتگاه های انسانی مهیا می کنند، ولی بعضی از آنها شرایط پایدارتر را نسبت به برخی عوامل دارند. این پارامترها عبارت اند از: شیب، ارتفاع از سطح دریا، منابع آب، خاک و قابلیت اراضی. پژوهش حاضر از نوع توصیفی تحلیلی است که برای بررسی الگوهای سکنی گزینی و پراکنش محوطه های عصر آهن در حوضه آبریز اترک میانی می پردازد. به منظور دستیابی به اهداف پژوهش، 6 معیار طبیعی شامل مساحت محوطه ها، ارتفاع از سطح دریا، درجه شیب، فاصله محوطه ها از منابع آب، مسیرهای ارتباطی و نوع پوشش گیاهی به عنوان عوامل مؤثر در استقرار سکونتگاه ها انتخاب شده و با استفاده از روش های آماری در محیط GIS و SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. به نظر می رسد که پدیده های طبیعی در مکان گزینی، گسترش و توسعه فیزیکی استقرارهای عصر آهن تأثیر به سزایی داشته اند و محوطه های این دوره در دو بخش دشت رسوبی و منطقه کوهستانی شکل گرفته اند.