مدرنیته متأخر

خاستگاه تاریخی و جغرافیایی مدرنیته به اروپای سده های پانزدهم و شانزدهم میلادی باز می گردد؛ ولی بی گمان تأثیر روزافزون آن تا دورترین نقاط جهان تا کنون کشیده شده و در جهت همسان سازی فرهنگی ملل مختلف همچنان به پیش می تازد. یکی از مهم ترین ویژگی مدرنیته از آغاز تا اواخر دهه 1960، مخالفت با دین، سنت و گذشته بوده است؛ ولی از آن زمان به بعد، به تدریج جهان شاهد رشد گرایش ها نسبت به دین و سنت بوده است؛ به گونه ای که دوره جدید را برخی پسامدرنیته نام نهاده اند. آنتونی گیدنز معتقد است عناصر ذاتی مدرنیته در دوره جدید حتی به صورت تشدید شده همچنان پابرجاست؛ زیرا گوهر مدرنیته نه ضدیت با سنت، بلکه تکثرگرایی است. این جستار پس از ذکر ویژگی های معرفت شناسی، هستی شناسی و جامعه شناسی مدرنیته به مقایسه رویکردهای دوره نخست و متأخر آن می پردازد و به تحلیل عوامل این تغییر جهت گیری از قبیل ناکامی علم در پاسخ گویی به پرسش های بنیادین بشر و معنای زندگی، تردید معرفت شناختی در مبانی علوم، پیدایی بحران های اجتماعی و روانی و حتی تغییرات در مبانی ادیان کلاسیک و پیدایی جنبش های نوپدید دینی و... می پردازد و راه نجات بحران های بنیانکن بشری را هم دگرگونی در مبانی علوم و فنون جدید و هم دگرگونی های اساسی در مبادی اندیشه دینی و سنتی می داند.

به طور طبیعی، گذار از دوره جوانی به بزرگسالی، با اتمام تحصیلات، ورود به بازار کار، داشتن مسکن مستقل و ازدواج و تشکیل خانواده صورت می گیرد. این در حالی است که در دهه های اخیر بر اثر تغییرات در ساختار خانواده، آموزش، و بازار کار در جهان و به تَبَع آن در ایران، گذارهای جوانان طولانی، ناپیوسته و پیچیده تر شده است. این مسئله از یک طرف، امکانات و گزینه های بیشتری را پیش روی جوانان قرار می دهد، و از سوی دیگر، نوعی ابهام و نااطمینانی به وجود می آورد. مقاله حاضر با روش تحلیلی و با تکیه بر آمار و ارقام موجود و با الهام از مفهوم «گذارهای فریزشده»، وقفه و تعلیق در گذار جوانان به بزرگسالی را بررسی می کند. یافته های تحقیق حاکی از وقوع تغییرات اساسی در گذارهای جوانان به بزرگسالی در دهه های اخیر داشته و نشان می دهد که گذارها در ایران در هر چهار حوزه (اتمام تحصیلات، اشتغال، داشتن مسکن و ازدواج) با وقفه و تعلیق مواجه شده اند. گذارهای جوانان نسبت به گذشته، از نظر ترتیب و زمانبندی، قطعیت و پیش بینی پذیری کمتر و کثرت و تنوع بیشتری یافته اند. به نظر می رسد درک و شناخت مسئله جوانان، در گرو آگاهی و وقوف به چنین وضعی است.

سبک زندگی گرچه در کلی ترین حالت به «الگو و شیوه زندگی کردن» اشاره دارد، همچون بسیاری دیگر از مفاهیم علوم انسانی، نیازمند نظریه پشتیبان است که تعیین کننده چیستی عمیق موضوع «نوع زندگی» و نسبت آن با موضوعات و مفاهیم دیگر است. بدین ترتیب، سؤال اصلی این نوشتار چیستی «سبک زندگی غربی» که نتیجه نظریه اجتماعی معاصر غرب است و تطبیق آن با چیستی و ماهیت «سبک زندگی اسلامی» را شامل می شود. فرضیه مقاله نیز به گستره ای از مفاهیمی همچون جامعه مدرن، مدرنیته متأخر، نظام طبقاتی، الگوی مصرف، الگوی تفریح و اوقات فراغت و نظایر آن اشاره دارد. درعین حال، مواضع معرفت شناسی و ره آوردهای روش شناسی این مفهوم با توجه به خاستگاه متمایزشان، متفاوت هستند. در این نوشتار، با تکیه بر روش توصیفی و روش کتابخانه ای به بررسی اجمالی مؤلفه های سه مقوله هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی مفهوم سبک زندگی با دو خاستگاه فکری مختلف «غربی» و «اسلامی» پرداخته ایم.

انسان به عنوان امر ایدئال و انسان به عنوان موجودی که در وضعیت فعلی هر جامعه ای در حال گذران زندگی است، دو حیثیت قابل بحث در علوم انسانی و اجتماعی هستند. این تفکیک اولیه از این دو حیث از انسان می تواند ما را در مواجهه با هویتی تحت عنوان علوم اجتماعی و علوم انسانی بیشتر آشنا کند. افکاری که انبوهی از نظریه ها و اصطلاحات و واژگان را در اقتصاد، جامعه شناسی و دیگر رشته های علوم تولید کرده اند. آنتونی گیدنز از جمله اندیشمندانی است که این دو حیثیت را در مطالعات اجتماعی خود در نظر گرفته و ازاین رو مطالعه آثار او می تواند به ما نشان دهد که چگونه میان شناخت روش شناختی انسان با شناخت انسانی که واقع شده است تمایز بنهیم. او انسان را در مرحله اول براساس اقتضائات نظری مدرنیته متأخر صورت بندی مفهومی می کند و در مرحله ای دیگر این صورت بندی را برای مطالعه انسان در دوره اخیر مدرن به کار می گیرد. انسانی که شخصیت او در بدن خلاصه می شود و بنابراین، مدیریت بدن به منزله امری به عنوان عاملیت انسانی تلقی می شود؛ جایی که اخلاق و دین به عنوان امور هویت بخش، جای خود را از دست داده و حتی امکانی برای ورود مرگ برای شکل دهی شخصیت به عنوان واقعیت جهان انسان از چشم ها دور نگه داشته می شود تا مانعی بر سر راه خرد کردن انسان و هویت انسانی در دوره مدرن اخیر نباشد.