قدمگاه

بناها و آثار به جا مانده از سفرتاریخی امام رضا (ع) در ایران همچون: قدمگاه ها، مساجد، کتیبه ها، سنگ نبشته ها، سکه ها و ... در طول تاریخ، فرهنگ رضوی را زنده نگه داشته است. سنگ مقام هایی که در قدمگاه ها نصب شده یکی از مهم ترین آثار ارزشمند مذهبی است که علاوه بر موثق کردن این هجرت، بسیاری از رویداد های تاریخی را برای ما بازگو می کنند. با بررسی قدمگاه ها و بازخوانی سنگ مقام های نصب شده در آن مکان می توان علاوه بر تعیین مسیر دقیق حرکت امام رضا (ع) در ایران، بر اعتبار و اهمیت جنبش تشیع در یزد پس از چند قرن از این هجرت با ساخت قدمگاه های منسوب به ایشان پی برد. با توجه به اینکه امام رضا (ع) در مسیر حرکت خود به مرو در شهر یزد و توابع آن (ابرکوه، خرانق، دهشیر، فراشاه و...) نیز توقف کوتاه مدتی داشته اند، در این مقاله سعی بر این شده به دو روش کتابخانه ای و میدانی به بررسی بناهایی که به قدوم مبارک امام (ع) متبرک شده و در یزد به نام «قدمگاه امام رضا (ع) » معروف شده است، مورد شناسایی قرار گیرد.

اماکن مقدسی مانند قدمگاه ها، در ادیان مختلف و مذاهب اسلامی، همواره مورد احترام بوده اند. نمونة قدمگاه ها در ایران، قدمگاه های امام رضا (ع) ، خواهران و برادران ایشان است. «بیت النور»، قدمگاه حضرت معصومه (س) در قم، از مهم ترین این قدمگاه ها به شمار می آید. در این نوشتار، قدمگاه یادشده با رویکرد انسان شناختی، مورد بررسی قرار گرفته و بدین منظور با معرفی جامع نشانگاهِ تحقیق، هویت تاریخی و موقعیت جغرافیایی آن، دو نوع گزارش «عینی» و «تحلیلی» از وضعیت کنونی ارائه شده است. با بهره گیری از روش کیفی انسان شناختی، از فنون مشاهدة مشارکتی، بررسی اسناد و مصاحبه ، در سطح عینی، به آداب و مراسم، تجربة زوار و احساسشان پرداخته و در سطح تحلیلی، سعی در معناکاوی لایه های ذهنی و پنهان کنشگران، شده است. یافته ها نشان می دهد، بیت النور برای مردم قم هویت بخش بوده و کنشگران از طریق همانندسازی نسبت برادری حضرت معصومه (س) و امام رضا (ع) ، با حضرت زینب (س) و امام حسین (ع) در مأنوس سازی و تعمیق اثر سفر بانو (س) به قم، اثرگذار بوده اند.

در جهان اسلام قدمگاه های زیادی با عناوین مختلف وجود دارد که همواره مورد احترام عامه مردم هستند و معمولاً جهت نیایش، حاجت خواهی و یا تدفین مردگان به این اماکن می روند. قدمگاه ها در باورهای اعتقادی و اساطیری ساکنان حوزه جیرفت جایگاه ویژه ای دارند. پلان قدمگاه ها  به شکل مربع یا دایره و سقف آنها گنبدی و درب ورودی آن ها کوتاه و رو به آفتاب است. هدف از این مقاله بررسی روند شکل گیری قدمگاه ها و ریشه یابی باورها و عقاید اساطیری در جیرفت است. پرسش اصلی این است که کارکرد اساطیری و آیینی قدمگاه ها و زمینه شکل گیری آنها در حوزه تمدنی جیرفت چگونه است؟ روش گردآوری اطلاعات «اسنادی و میدانی» و روش پژوهش «توصیفی و تحلیلی» است. این تحقیق نشان می دهد که ساختار آیینی و اساطیری قدمگاه ها در این حوزه برگرفته از باورهای پرستش و احترام به عناصر طبیعت نظیر آب، آتش و خاک، درخت، سنگ و... است.

جوامع دینی و آیینی به طور معمول، اماکن مقدسی دارند که دارای مجموعه ای از نمادها، شعائر و اعمال مذهبی است. این نشانگاه های زیارتی، کارکردهای اجتماعی و فرهنگی فراوانی دارند. علل و عوامل بسیاری، افراد را به سمت این اماکن مقدس سوق می دهند که شاید انبساط خاطر از فضای معنوی، ایجاد آرامش و پالایش روحی با انجام آداب زیارت، از مهم ترین عوامل شمرده شود، اینجاست که مکان مقدس با دین و آیین، ارتباط تنگاتنگی پیدا می کند. نظر به این موضوع در این مقاله به بررسی دلایل ایجاد قدمگاه در دهستان ایسین شهر بندرعباس می پردازیم.

در سرزمین های اسلامی، آثار و ابنیه ای وجود دارد که تاریخ با عظمتی را در خود جای داده است. حفظ و حراست از این آثار و نشانه ها بسیار ضروری است. اهمیت برخی از این ابنیه و آثار، به دلیل حضور و قدم گذاشتن برخی از اولیای دین است. این پژوهش، با محور قرار دادن اهمیت قدمگاه ها و مقامات منسوب به اولیای دین، مسئله را از زاویه کلامی، عرفانی و ادبی، بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که در طول تاریخ اسلام و حتی قبل از اسلام، توجه به قدمگاه و مقامات اولیا در اندیشه بشری وجود داشته و آیات قرآن بر این اندیشه مُهر تأیید زده است. توجه به مقام ابراهیم7 در قرآن و دستور به نماز خواندن در آن مکان، در همین راستاست. در آموزه های روایی نیز این توجه در قالب اهمیت نماز خواندن در مقامات موجود در مسجد کوفه، به خوبی دیده می شود. اهمیت جای پایِ محبوب در ادبیات عرفانی نیز نمود وسیعی داشته و بسیاری از شعرا از تعبیر «خاک پایت را توتیای چشمم خواهم ساخت» استفاده کرده اند. طبیعی است که این نگاه می تواند پاسخی محکم به دیدگاه دُگم و متحجرانه وهابیت در موضوع تبرک به آثار و ابنیه دینی و تقدس آنها باشد.

آمدن شخصی مقدس در رؤیای باورمندان و دستور وی به ساخت بنایی یادمانی، یکی از علت های اصلی ساخت قدمگاه ها بوده و نمونه های متعددی از این قبیل بناها در ایران قابل شناسایی است. در برخی موارد، برای بیان رؤیا و استمرار این باور برای نسل های آینده از الواح یادمانی استفاده شده است. در این مقاله به پنج کاشی زرین فام در منطقه کاشان اشاره می شود که در آن ها گزارش یک رؤیا ثبت شده است. دو نمونه از آن ها که متنشان به طور کامل حفظ شده است، شباهت های معناداری با هم دارند: اولی متعلق به قدمگاه درب مهریق آباد کاشان است که شخصی در سال 711ق/1312م امام علی (ع) را در خواب می بیند و به فرمان او تربت خانه ای می سازد. طبق متن کاشی دوم در قدمگاه خضر روستای یزدلان، شخصی در سال 1015ق/1607م خضر را در خواب دیده که به او سفارش تعمیر یک بنای گنبددار مخروبه را داده است. این نوشتار به دنبال واکاوی محتوا و بررسی وجوه تمایز و تشابه این دو لوح است. یافته های مقاله نشان می دهد که آن دو در بازتاب باورهای عامه ایرانی شیعی، زمان و مکان مقدس و کرامت های شخص محوری مقدس، بن مایه ای مشترک دارند و جهت اصلی آن ها مستندسازی عمارتِ بنایی مذهبی با بن مایه های ایرانی و شیعی است. طرفه آنکه گذشت قرون و اعصار نتوانسته است این بن مایه های اعتقادی را از میان بردارد.

قدمگاه ها مکان های مقدسی اند که در ایران قدمت تاریخی و قدیمی دارند و در حکم میراثی فرهنگی و مذهبی شناخته می شوند. در بیشتر مواقع، جای پای مقدسی در قدمگاه ها نصب شده است که بیشتر آنها به امام هشتم، علی بن موسی الرضا (ع) نسبت داده می شوند. پراکندگی قدمگاه ها در استان های جنوبی ایران، بیشتر است. در این مقاله به جای پاهای موجود در برخی از قدمگاه ها و ارتباط آنها با جای پاهای طبیعی توجه شده است؛ همچنین موقعیت مکانی قدمگاه ها با منابع آبی ارزیابی و تحلیل شده است.براساس گزارش های در دسترس و همچنین مشاهده برخی جای پاها در قدمگاه ها، اطلاعات ضروری برای چنین ارزیابی به دست آمد. ردپای طبیعی انسان ها از بسیاری نقاط دنیا گزارش شده است؛ ولی نوع سنگ و هندﺳه جای پاها در قدمگاه ها گواهی بر دست کَند و مصنوعی بودن آنهاست. ردپاهای طبیعی در سنگ های رسوبی یا سنگ های آذرآواری (خاکسترهای آتشفشانی) یافت می شوند. این در حالی است که جای پاهای نصب شده در قدمگاه ها، روی سنگ های آذرین یا دگرگونی نیز حجاری شده اند.با وجود این، نقش جای پا در قدمگاه، به لحاظ تاریخی یادآور روایت حضور امام معصوم(ع) یا امامزاده ها در آن مکان است که به طور معجزه آسایی جای پای آنها در سنگ نقش بسته است. از طرف دیگر قدمگاه ها در ایران، بیشتر در نزدیکی چشمه ها و منابع آبی بنا شده اند و به نوعی، تداعی کننده تقدس آب در ایران اند. در ایران، پاکیزه نگه داشتن آب و همگانی دانستن منابع آبی همراه با رویکردهای آیینی و باورهای تاریخی مذهبی است و ساخت قدمگاه تلاش ایرانی ها را در این راستا نشان می دهد.

بر اساس مشهورترین گمانه زنی درباره مسیر حرکت امام رضا (ع) از مدینه به مرو، آن حضرت از مرکز ایران عبور کردند؛ جایی که بیشترین آثار و اخبار درباره آن وجود دارد و به ثبت آمده است. یکی از این مکان ها، روستایی کهن به نام توران پشت است که در کنار آثار باستانی فراوان قبل و بعد از اسلام، «قدمگاهی منسوب به امام رضا علیه السلام» دارد. این مکان با توجه به قدمت بسیار و آثار فراوان منتسب بدان که حتی تا گالری فریر (Freer) واشنگتن سر برآورده، تا کنون توجه کافی به آن نشده است. در این مقاله با رویکرد توصیفی، اسناد و کتیبه های این قدمگاه از محرابِ به سرقت رفته تا مصحف و اسناد وقفی و کتیبه ای شامل وضع و تاریخ مرمت بنا معرفی شده اند و در استخراج اطلاعات از این مواد فرهنگی، از تحلیل های مختلف تاریخی و نام شناسی بهره گرفته شده است. 

بررسی تاریخی سیره و زندگانی اهل بیت(ع)، یکی از روش های سنجش باورهای شیعیان و پاس داشت آن در برابر اندیشه ها و برداشت های ناصواب است. قدمگاه منسوب به امام حسن عسکری(ع) در شهر گرگان که در دوره معاصر بنا گردیده، مستند به روایتی است که بر پایه آن، شخصی به نام جعفربن شریف جرجانی خدمت امام عسکری(ع) رسید و حضرت به او وعده داد که به جرجان می آید و این وعده، با طیّ الأرض حضرت در تاریخ موعود محقق گشت. مقاله پیش رو که به بررسی تاریخی این رویداد پرداخته است، نشان می دهد که در باره ورود امام(ع)به گرگان، تنها بعضی از آثاری که کرامات اهل بیت(ع) را نقل کرده اند، در ضمن روایت مذکور، به این موضوع اشاره کرده اند و هیچ یک از دیگر عالمان و مورخان مسلمان، این موضوع را بیان ننموده اند. بر این اساس، با توجه به عدم قدمت بنای موجود و ضعف سندی روایت و حتی سازگار نبودن جغرافیایی مکان مذکور در روایت با مکان بنای قدمگاه و نیز با در نظر گرفتن شرایط حاکم در زمان امام عسکری(ع)، اصالت مکان مورد بحث قابل اثبات نیست.

در گستره مطالعات بیناادیانی، مفهوم قدمگاه با فلسفه ها و کارکردهای گوناگونش، بخش مهمی از آثار مربوط به مناسک مشترک ادیان را به خود اختصاص داده است. غالباً معناکاوی و باستان شناسی مفهوم قدمگاه، از سوی مستشرقان و به ویژه محققان حوزه بودیسم انجام شده که نتیجه آن، سوگیری های کژاندیشانه در حوزه قدمت و تأثیر بودیسم در تحمیل مفهوم قدمگاه بر ادیان دیگر است. نوشتار پیش رو بر آن است با تکیه بر روش تحلیل تاریخی روشن سازد که با وجود نظریات تعدادی از شرق شناسان، قدمگاه ها در تاریخ ادیان ابراهیمی ریشه ای بودایی ندارند و درواقع نمایشی از باورهای مشترک جهانی انسان ها با ریشه و مبنایی توحیدی اند که در سطحی از ناخودآگاهِ جمعی به آداب و رسوم تبدیل شده اند و در این مسیر، منابع قرآنی و روایی دلیلی بر این مدعاست. یافته های پژوهش نشان می دهد که قدمگاه در هر دین، معنای الهیاتی خاص خود را پیموده و با توجه به قدمت مقام ابراهیم در مکه مکرمه، می توان اذعان کرد که ادیان توحیدی بر مبنای آیات قرآنی در ابداع مفهوم و فلسفه قدمگاه، پیشگام بوده و آیین بودا به صرف تکثر قدمگاه ها، مؤسس این گونه از زیارتگاه های دینی در تاریخ ادیان محسوب نمی شود.

نورتروپ فرای در نظریه میتوس می کوشد از طریقِ کشف اشتراکات میان انواعِ ادبی و پیوندهای کهن الگوییِ آن ها، به طبقه بندی دقیقی از گونه های ادبی و هنری دست یابد. فرای، جهانِ متن را نسبت به جهان های دیگر به خصوص جهان واقعی دارای استقلال می داند و عناصر آن را واجد کارکردهایی خاص قلمداد می نماید که به شکل گیری گونه های ادبی می انجامد. در این نوشتار کوشیده ایم تا با تمرکز بر ساختار حاکم بر یکی از این گونه ها، یعنی رمانس، به تطبیقِ پیرنگِ سینماییِ فیلم نامه قدمگاه با مراحل این میتوس بپردازیم. پرسش اصلی این است که این تطبیق چگونه خود را در قالبِ فُرمِ سینمایی نمایان می سازد. با توجه به این که در رمانس ساختار روایی و داستانی بر ساختار دراماتیک غلبه دارد. نتایج این مطالعه نشان داد که گونه رمانس بیش از هر چیزی با ساختار اسطوره ای - دینی قابل تطبیق است؛ چراکه ساختارهای اسطوره ای و کهن الگویی فراتر از داستان ها رفته و به مجموعه ای از قواعد بشری، رفتارها و در نتیجه تاریخ و اجتماعات اشاره می کنند که سینما در قالب تصویر، آن ها را بازنمایی می کند. این پژوهش به روش کیفی و تحلیلی انجام پذیرفته است. داده ها از منابع کتاب خانه ای جمع آوری و در نمونه کاوی به کار رفته اند.