صنایع بدیعی

صنایع بدیعی از دیرباز مورد توجه شاعران و نویسندگان بسیاری بوده است. علی رغم تفاوت های آشکاری که شعر نو در عرصه وزن و قافیه و نیز عاطفه و مضامین آن با گذشته دارد، و با وجود اظهارات صریح نیما مبنی بر ناکارآمدی دانش بدیع، حضور آرایه های ادبی را در شعر نو نمی توان نادیده گرفت. بررسی بدیع در اشعار چهار تن از شاعران معاصر ـ نیما، سپهری، اخوان ثالث و شاملو ـ نشان می دهد که فنون بدیعی در شعر نو، جنبه تصنعی خود را از دست داده و به صورت طبیعی و براساس انواع تداعی ظهور یافته است. آنچه در این زمینه در شعر ایشان بیشتر به چشم می خورد، آن دسته از فنون لفظی بدیع است که علاوه بر ایجاد موسیقی، در ایجاد انسجام نیز نقش مؤثری ایفا می کند. فنون معنوی بدیع، در شعر نو چندان ظهور و بروزی ندارد. مواردی که در این بخش دیده می شود، اغلب بر تضاد و تناسب استوارند. در این مقاله، ضمن بیان تفاوت های شعر نو و شعر کلاسیک، فنون بدیعی در نمونه هایی از اشعار شاعران مذکور بررسی و با یکدیگر مقایسه شده است.

موضوع شعر شکوائیه بیان اندوه ها ودل مشغولی های شخصی، اجتماعی و سیاسی است. این نوع شعر در زبان عربی پیشینه ای دیرین دارد و با گسترش فرهنگ و زبان، دامنه گسترده تری نیز یافته، به گونه ای که گاه در قالب قصاید مستقل و احیاناً درازدامن سروده شده است. کاربست الفاظ ساده، داشتن اسلوب روان، بیان شیوا و آهنگ موزون از ویژگی های مهم این نوع شعر است، به گونه ای که در بسیاری از موارد به علت سهولت در معنا می توان مفاهیم این اشعار را بدون مراجعه به فرهنگ لغت دریافت. شکوائیه های عربی اغلب در وزن های عروضی طولانی سروده شده است؛ وزن هایی که با بیان اندوه و درد دل تناسب دارند، هر چند در قرن های دوم و سوم به وزن های کوتاه درآمده است. قافیه ها در شعر شکوائیه آسان بوده، از صنایع بدیعی، جناس، مقابله، تصریع و... بسیار استفاده شده است؛ از این رو این نوع شعر هم از جهت موسیقی داخلی یعنی ترکیب واژگان، جناس، طباق، مقابله و تصریع و تکرار و هم از جهت موسیقی خارجی یعنی وزن و قافیه بسیار غنی است.

در زبان شناسی ساختگرا تنها جمله و روابط بین اجزای آن بررسی می شود. در این رویکرد زبان پدیده ای ذهنی و درون فردی است. در مقابل، گروهی دیگر زبان را پدیده ای اجتماعی و ابزاری جهت ایجاد ارتباط می دانند که بر اساس آن ضرورت بررسی متن و رابطه ی زبان با موقعیت اجتماعی مطرح می شود که خود زمینه ساز پیدایش رویکرد « زبان شناسی متن» بوده است. ویژگی اساسی متن، توالی و پیوستگی اجزای آن است که «انسجام» نام دارد. هلیدی عوامل انسجام بخش متن را شامل عوامل واژگانی و نحوی دانسته است. انسجام واژگانی به دو روش تکرار و باهم آیی صورت می گیرد که خود انواع مختلفی دارد. بسیاری از فنون لفظی بدیع از انواع تکرارند. همچنین برخی از فنون معنوی در شمار انواع باهم آیی قرار می گیرند که می توانند در انسجام متن نقش مؤثری را ایفا کنند. بر این اساس می توان کارکرد فنون بدیعی را علاوه بر تحسین و زیبایی، انسجام بخشی به متن نیز دانست که در شعر نو ظهور و بروز بیشتری یافته است. در این مقاله فنون بدیعی در شعر نو از این دیدگاه بررسی شده است

در میان شعرای فارسی زبان، کسانی که تغّزل را در خدمت سیاست و مسایل روز درآورده و جوهر شعری را حفظ کرده باشند بسیار نادرند. این بدان علت است که مسائل سیاسی و اجتماعی به خاطر ناپایداری و عدم ثباتی که دارند از کلّیّت که خصیصه شعر است عاری هستند. فرّخی یزدی یکی از شعرای اجتماعی و مردمی است که با وجود این که گاه، ابیات خویش را در خدمت روزنامه نگاری و شعرهای سیاسی درآورده و راه خود را از شاعران سیاسی و اجتماعی جداکرده، اما از آنجا که از مکتب شعر و شاعری درس گرفته و به نفس هنر نیز اعتقاد داشته از جوهر شعری هم نیز غفلت نورزیده و اشعارش را به عرصه شعارهای سطحی روزانه و مسایل عادی سیاسی، مبدّل نساخته است و به همین دلیل، دیوان او از دیدگاه بلاغت قابل بررسی است. نگارنده در این گفتار، به بررسی شعر فرّخی از دیدگاه بلاغی پرداخته اشعار فرّخی را از این منظر بررسی نموده است. بخشی از این مقاله به ذکر موارد کاربرد آرایه های بدیعی در اشعار فرّخی همراه با ذکر مثال هایی برای هر مورد اختصاص یافته است.

در طول تاریخ زندگی بشر، ادبیات نقش مؤثری در راه شناخت و ابعاد هنری هستی وی داشته است. از جمله این نقش ها، نقش و کارکرد زیبایی شناسانه ادبیات است. در این پژوهش، به روش توصیفی – تحلیلی، آثاری چون دیوان جعفرقلی زِنگلی؛ دیوان عارف بجنوردی؛ پرنده لای کاغذ و زیتون اثر اباصلت رضوانی، دو اثر منظوم محمودرضا اکرامی فر: دریا تشنه است و اجازه هست که بگویم دوستت دارم مورد بررسی قرار می گیرد. هدف نگارندگان تبیین و تحلیل ساختارهای بلاغی و زیباشناسانه در اشعار دارای مضامین پایداری آن هاست. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد عارف بجنوردی، به سبک خراسانی و در قالب زبانی فاخر و سنجیده و مضمون هایی عاشقانه به ماجرای عاشورا، سرشار از صور خیال و آموزه های عرفانی، دَین خود را نسبت به شهیدان کربلا با زیبایی تمام ادا می کند. اکرامی فر در زبانی ساده، سلیس و بی پیرایه و مردمی، روایت دلدادگی هایش به اهل بیت و انتقادهای ظریف و ملایم اجتماعی خویش را ابراز می دارد. اباصلت رضوانی با انتخاب سبک هندی و به کارگیری در حد اعتدال ظرافت ها و باریک اندیشی های این سبک و جعفرقلی زنگلی در قالب و زبانی کرمانجی به روشنگری هم زبان هایش می پردازند. شگردهای برجسته بلاغی او در چهار حوزه قرار دارد؛ نخست قالب شعری، دوم ایجاز و روانی و سادگی زبان، سوم تلفیق عرفان و مضامین عرفانی در شعر که تا پیش از آن در میان اشعار این گویش تنها جنبه زمینی داشت و چهارم آوردن اشعاری در چهار زبان.