نظریه دینی

اهمیت تدوین نظریه دینی روابط بین الملل، این سئوال را فرارو نهاده است که چگونه می توان برمبنای منابع معتبر و روش علمی مقبول اندیشمندان دینی، به نظریه ای منسجم دست یافت؛ به گونه ای که انتظارات جامعه علمی روابط بین الملل را نیز پاسخگو باشد؟ با این وجود، نفوذ تفکر دین گریز در این قلمرو علمی و ابهامات ناشی از مفهوم و جایگاه علمی تئوری دینی بر این مباحث سایه افکنده است. نوشتار حاضر به عنوان مدخلی بر نظریه پردازی دینی روابط بین الملل تلاش می نماید تا دو سئوال اساسی را بررسی نماید. نخست آنکه چرا نمی توان در فهم و تبیین مناسبات بین الملل به نظریه های موجود این علم اکتفا نمود؟ دیگر آنکه نظریه دینی روابط بین الملل از چه ماهیت دیسیپلینی برخوردار است؟ از این رهگذر با تفکیک میان نظریه پردازی و امکان سنجی آن در حوزه تئوری دینی روابط بین الملل، اهمیت و ضرورت دو سطح از فعالیت را تبیین نموده و با تشریح جغرافیای بحث، درصدد است تا جایگاه این نوع نظریه پردازی در مباحث علوم اجتماعی و نسبت آن با دیگر دانش های این حوزه و سایر دانش های اسلامی، و ماهیت دیسیپلینی نظریه دینی روابط بین الملل را تشریح نماید.

چیستی، اعتباروکاربست نظریه دینی در علم تاریخ و مطالعات تاریخی، از مسائل اساسی فلسفه علم تاریخ دینی است. کاربردی کردن نظریه دینی در علم تاریخ و تحقق عینی تحلیل دینی تاریخ، ضرورت تحقیق را مضاعف می کند. (هدف و ضرورت مقاله) سؤال اصلی تحقیق برچیستی، اعتبار و کاربست نظریه دینی در مطالعات تاریخی متمرکزشده است. (سؤال اصلی مقاله) چیستی، اعتبار و کاربست نظریه دینی در علم تاریخ، مستند به گزاره های دینی و یا مستند به تأسیس علم تاریخ دینی است. علم تاریخ ناظر به علم نافع و آیه محکم، به مثابه سطحی از حضور معرفتی یک نظریه تاریخی دینی در مطالعات تاریخی است. با دینی شدن مفاهیم، سازه ها، متغیرها و گزاره های نظری نظریه تاریخی در مطالعات تاریخی، نظریه دینی مستند به تأسیس علم تاریخ دینی را می توان تولید کرد. تولید معرفت تاریخی دینی، تحلیل تاریخی دینی، انسان شناسی تاریخی دینی و هویت تاریخی دینی از کاربست ها و نتایج معرفت شناختی نظریه دینی در مطالعات تاریخی است. (ایده و نتایج مقاله) روش شناسی حاکم بر تحقیق، سه فاز اساسی را طی کرده است. فازاول؛ روش شناسی تحقیق مبتنی بر استراتژی قیاسی صورت گرفت. فازدوم؛ روش شناسی تحقیق مبتنی بر استراتژی استقرایی انجام گرفت. فازسوم؛ روش شناسی تحقیق مبتنی بر رجوع دوباره به استراتژی قیاسی بود. (روش شناسی مقاله)

مطالعاتی که تلاش دارند بر مبنای متون دینی وارد نظریه پردازی در حوزه علوم اجتماعی شوند، در ظاهر هویتی دوگانه دارند که حضور نظریه ها و مفاهیم علوم اجتماعی در آنها پررنگ است. مسئله اصلی این نوشتار، بررسی چگونگی تعامل مطالعات دینی، به محوریت قرآن، با نظریه ها و مفاهیم علوم اجتماعی است. برای دستیابی به این امر، دو نمونه از آثار تحقیقی به مثابه دو شیوه از کاربست نظریه های علوم اجتماعی در مطالعات قرآنی/ دینی بررسی و ارزیابی می شود. این امر، نیازمند یک روش تحلیلی قیاسی استقرایی مقایسه ای است که با تکیه بر الگوی نظریه سازی در علوم اجتماعی انجام می شود. نتیجه ارزیابی نمونه ها نشان می دهد مهم ترین کاربست مثبت رجوع به نظریه های علوم اجتماعی در مطالعات قرآنی/ دینی، غنی سازی پرسش های تحقیق و کمک به استنطاق از قرآن در راستای ارائه نظریه های بنیادین قرآنی است. همچنین مهم ترین آسیب، تحمیل آرای بیرونی بر قرآن و متون دینی است.

ارائه نظریه تبیینی در موضوع عوامل مودت زوجین براساس رویکرد دینی مسئله اصلی این پژوهش است. براساس تحلیل محتوای آیات و روایات و با بهره گیری از تکنیک های روش داده بنیاد، فرایند پنج مرحله ای برای بررسی موضوع این پژوهش پایه ریزی شد. 110 عامل به صورت مستقیم و 97 عامل به صورت غیرمستقیم از گزاره های دینی کشف یا استنباط شده و کدگذاری اولیه صورت گرفت. با رفع همپوشانی و سنخ شناسی این عوامل، کدهای اکتشافی در محورهای ذیل کدگذاری محوری شدند: عوامل روان شناختی شامل عوامل گرایشی، بینشی، کنشی و صفات اخلاقی؛ عوامل اجتماعی شامل هنجارها، نقش ها، نهادها، حقوق و تکالیف، مناسک و روابط با دیگر گروه های اجتماعی؛ عوامل جسمانی شامل عوامل جوارحی و جوانحی؛ عوامل زیست محیطی و عوامل معنوی. درنهایت عامل نیاز به عنوان عامل مسلط بر تمام محورهای عوامل قابل توضیح و تبیین است. عامل مسلط شامل سه نوع نیاز طبیعی، اجتماعی و متعالی با منشأ طبیعت، اجتماع و مکتب است.

نظریه پردازی براساس متون دینی (قرآن و حدیث)، بعد از توسعه و تعمیق مباحث امکان و همچنین ضرورت و مبانی تولید دانش دینی، به شکلی جدی مدنظر قرار گرفت؛ بنابراین در سال های اخیر آثار متعددی منتشر شده اند که به دنبال استخدام، محک و ابداع فرایندهایی برای استنباط نظریه های علمی از متون دینی هستند. شناخت این تلاش ها کمک شایانی به همه دغدغه مندان عرصه نظریه پردازی اسلامی می کند تا ضمن بهره گیری از داده ها و روش های تولیدشده، از آن ها برای تکامل این مسیر استفاده کنند، اما با این همه، این آثار را افراد متعدد، در رشته های مختلف علوم انسانی، در مراکز علمی متعدد و در نشریات علمی گوناگون تألیف کرده اند؛ از این رو آگاهی از مجموعه داده های این قلمرو نیازمند مطالعه ای به روش «مرور روایتی» است تا بستر شناخت بهتر و معرفی میزان راه پیموده شده و مقایسه روش های ابداعی یا استخدامی فراهم شود؛ بنابراین مقاله حاضر به شناخت و معرفی روش هایی پرداخته است که منتج به نظریه پردازی علمی از متون دینی می شوند یا دست کم ارائه دهندگان، به غرض نظریه پردازی از متون دینی طراحی و عرضه کرده اند. همچنین نشان می دهد در مقالات و کتاب هایی که به زبان فارسی در بازه 1380 تا ابتدای 1400 شمسی در ایران منتشر شده اند، پانزده روش برای نظریه پردازی از متون دینی، استخدام یا ابداع شده اند. در این میان، نیمی از نظریه پردازی ها با دو روش تحلیل محتوای کیفی و نظریه داده بنیاد انجام شده اند.