قرآن و عترت

پژوهش حاضر عهده دار تبیین چیستی خلیفه اللهی انسان و آثار و برکات آن در نزد مفسران شیعه و اهل سنت است. گسترده ترین آیه ای که این بحث را مطرح کرده، آیه سی ام سوره مبارکه بقره است که خدای متعال در این سوره، قبل از اشاره به خلقت انسان، به مقامات و درجات معنوی وی که همان مقام خلافت است، اشاره کرده است. این حاکی از اهمیت و ضرورت  این مسئله در سرنوشت انسان است که بشر را از سایر موجودات متمایز ساخته و جایگاه او را در نظام هستی مشخص نموده و در پرتو این مقام، سایر موجودات، مسخّر  او شده اند. بر اساس ظاهر برخی آیات وحی، این مقام اختصاص به گروه خاصی از انسان ها حضرت آدم(ع) و ذریه معصوم او ندارد و از طرفی شامل افرادی که از مرتبه انسانیت تنزّل کرده نخواهد بود، از این رو، افراد غیر معصوم بستگی به ظرفیت خود، با تحقق شرایط، کسب معیارها و رفع موانع، در حد خود خلیفه الله هستند، گرچه بالاترین مرتبه خلافت، مربوط به انسان کامل است که در صدر آن، معصوم(ع) است. نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد که مظهر خدا شدن، مسجود فرشته ها شدن، معلم فرشته ها شدن، حیات متعالی، آرامش، داشتن نور برای حرکت در ظلمات، رستگاری، خروج از ظلمات، سعادت، بهشت و فوز عظیم از آثار فردی خلافت انسان از دیدگاه مفسران شیعه است. از آن جا که دانشمندان و مفسران اهل سنت، آثار و برکات خلیفه و حاکم را به مدیریت جامعه دینی منحصر کرده اند؛ از نظر آن ها، عمده ترین نقشی که خلافت در جامعه دارد، تأمین عدالت اجتماعی با اجرای قوانین اسلامی در جامعه دینی، تأمین امنیت عمومی برای ایجاد آسایش و آرامش در جامعه دینی، پاسداری از مرزهای جامعه اسلامی و توسعه و گسترش اسلام است. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش به صورت کتابخانه ای بوده که با شیوه توصیفی - تحلیلی از اسناد نوشتاری، سامانه های رایانه ای و نرم افزارهای علمی سامانه یافته است.

در جامعه کنونی، زنان زیادی به صورت هم زمان، نقش های درون خانوادگی (مادری، همسری و مهرورزی) و برون خانوادگی (فعالیت در عرصه های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی) را به عهده دارند، مقاله حاضر با شیوه تحلیلی اسنادی، با هدف تحلیل نقش های درون خانوادگی و اجتماعی زنان از دو منظر اسلام و غرب، و همچنین  بررسی انواع رویکردهای نظری، تقابل بین نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان و ایجاد تعادل بین این نقش ها، درصدد پاسخگویی به این پرسش است که، آیا سلامت معنوی مبتنی بر مبنای توحیدی می تواند به کامل ترین صورت باعث ایجاد تعادل بین نقش های خانوادگی و اجتماعی در زنان شود؟ در تقابل نقش های درون خانوادگی و برون خانوادگی زنان چهار رویکرد وجود دارد؛ در رویکرد اول، نقش های درون خانوادگی و برون خانوادگی زنان در اساس با یکدیگر در تعارض هستند. نقش های درون خانوادگی تحت تاثیر کلیشه های جنسی به زنان سپرده می شوند و اصالت با نقش های درون خانوادگی است. در رویکرد دوم هم دو نقش در تعارض هستند، ولی چون جنسیت یک برخاسته اجتماعی فرهنگی است و تاکید بر نقش های برون خانوادگی است، این دیدگاه، اصالت با نقش های برون خانوادگی می داند. در رویکرد که چهارم که مبتنی بر نظریه تعادل است، هر دو نقش به صورت هم زمان و در یک سطح اولویت قرار دارند. این نظریه به دلیل عدم توجه به زمینه های فرهنگی، اجتماعی و سنی نسلی زنان مورد انتقاد قرار دارد. در رویکرد چهارم، از نظام ارزشی سلامت معنوی توحیدی برای ایجاد تعادل بین نقش های درون خانوادگی و برون خانوادگی استفاده می شود، در این تئوری نقش های خانوادگی و اجتماعی زنان فی ذاته با یکدیگر در تعارض نیستند. و تنها زمانی دچار تعارض می شوند که نظام آموزشی آن ها دچار اختلال شود. نظام ارزشی سلامت معنوی توحیدی مبتنی بر سه اصل، تعیین درست مراتب ارزش ها (اصالت با ارزش های معنوی)، مشخص کردن اولویت تقدم ارزش ها (براساس نزدیکی به هدف غایی) و انتخاب صحیح ارزش در شرایط تزاحم ارزشی است. در شرایط تزاحم ارزشی برای زنان، در ابتدا باید اولویت های نقشی آنان تعیین شود و بعد با توجه به ضرورت هایی که این اولویت ها را تعیین می کنند مانند نیاز جامعه، ضرورت های فردی و ویژگی های درونی زنان است ارزش ها انتخاب شوند.

ویژگی های معلم عموما و معلم انقلابی خصوصا از مسائلی است که از دیرباز، مورد توجه اندیشمندان بوده است. هدف از نگارش این پژوهش، بررسی شاخصه های اجتماعی معلم انقلابی که از دیدگاه آیات و روایات است. گردآوری اطلاعات در این نوشتار به شیوه ی کتابخانه ای و با ابزار فیش بوده که پردازش داده ها با روش توصیفی تحلیلی به سامان رسیده است. از برجسته ترین یافته های پژوهش، این است که مؤلفه های اجتماعی مربیان انقلابی در قرآن کریم و روایات معصومین: امر به معروف و نهی از منکر، روحیه جهادی، اهل مشورت بودن، عدالت محوری، هدایتگری، وحدت طلبی، نصیحت پذیری و نصیحت گری، عدم درخواست اجر و مزد از غیر خدا، بهره گیری به جا و قوی از استدلال، بینش و بصیرت است. جایگاه معلم در تربیت نسل انقلابی آینده، منوط به تصدی معلم با ویژگی های مناسب از جمله ویژگی انقلابی گری است. راه های دستیابی به هر یک از مؤلفه های یاد شده، پژوهشی مستقل می طلبد.

هدف این پژوهش طراحی و تبیین روابط انسان در تمدن سازی نوین اسلامی از منظر آموزه های قرآن کریم است. بر اساس آموزه های دینی، تمدن سازی، نظام سازی، نهادسازی و جامعه سازی از خودسازی انسان شروع می شود و انسان هسته ی اصلی تغییر و تعالی تمدن نوین اسلامی است. با وجود پژوهش های بسیاری که در مورد تمدن اسلامی و روابط انسان صورت گرفته، پژوهشی با متدلوژی علمی برای بررسی و تبیین روابط انسان در تمدن سازی اسلامی بر پایه قرآن کریم انجام نشده است. به همین منظور این جستار، با رویکرد کیفی و به روش تحلیل مضمون و شبکه مضامین، این مسئله را کاویده است. یافته های تحقیق نشان می دهد روابط انسان بر اساس آموزه های قرآن در پنج مضمون فراگیر؛ رابطه انسان با خودش، رابطه انسان با انسان های دیگر، رابطه انسان با طبیعت، رابطه انسان با، آخرت و رابطه انسان با خدا، قابل تبیین و تحلیل است. رابطه انسان با خود، به دو مضمون سازمان دهنده؛ خودشناسی و خودسازی تحلیل شده است. رابطه انسان با انسان های دیگر به دو مضمون سازمان دهنده؛ عدل و احسان تحلیل یافته است. رابطه انسان با طبیعت به چهار مضمون سازمان دهنده؛ تسخیر، تسلط، تخریب و تهدید تحلیل شده است. رابطه انسان با آخرت به دو مضمون سازمان دهنده؛ مسئولیت و پاداش سازماندهی شده است. رابطه انسان با خدا که محور همه روابط انسان است به مضمون سازمان دهنده عبودیت و بندگی تحلیل شده است. هریک از این مضامین از چندین مضمون پایه تشکیل یافته است. مجموع مضامین اصلی و یا پایه که در این پژوهش از متن قرآن استخراج شده 46 مضمون است. همه مضامین در یک شبکه مضامین درهم تنیده که الگویی برای تمدن سازی نوین اسلامی است، طراحی شده است.

خانواده بستر فعلیت یافتن توانایی های انسان ها است و نقش مهمی در پرورش استعدادهای مادی و معنوی فرزندان دارد. گاه بروز برخی حوادث و بالایا ممکن است در تضعیف روحیه ی اعضای خانواده و فروپاشی آن مؤثر باشد. اندیشه ی مهدویت و انتظار دارای ظرفیتی است که می تواند در تحکیم روابط اعضای خانواده در بروز بلایا و حوادثی چون بیماری کرونا نقش بسیاری داشته باشد؛ بدین منظور در این مقاله از نقش مهدویت و انتظار در این باره بحث شده است. از مهم ترین یافته ها و نوآوری های این تحقیق، تبیین کارکردهای باور به مهدویت و انتظار در نهاد خانواده در سه ساحت باورها و ارزش ها و هنجارهای رفتاری خانواده است. در بُعد باورها با تأکید بر تقویت ایمان و تحکیم شناخت امامت، در بُعد ارزش ها با تأکید بر ویژگی های اخلاقی منتظران و در بُعد هنجاری به رفتارهای خانواده جهت و به آن رنگ مهدوی می دهد. در پژوهش حاضر برای تبیین کارکرد مهدویت در ابعاد یاد شده از دلایل عقلی و نقلی و توصیف و تحلیل آیات و روایات بهره گرفته شده است.

خانواده، نهاد مقدسی است که بر سلامت روحی و روانی افراد، فرهنگ و عقاید جامعه و انتقال و گسترش تمدن اسلامی، تأثیر شگرف دارد. امروز تلاش نظام های سلطه جوی جهانی در راستای تقدس زدایی از خانواده معطوف شده و مکاتبی چون لیبرالیسم در تعارض با بنیان های خانواده، فردگرایی و مسئولیت گریزی را رواج می دهند. گسترش این موضوع به اندازه ای است که نمود آن در جامعه اسلامی به وضوح دیده می شود. در این پژوهش تلاش شده است با تحلیل محتوای کیفی استقرایی روایات معصومین: و به ویژه امام رضا7 و نگاهی راهبردی و کلی نگر به نهاد خانواده، معضلات آن برطرف شود. به طور کلی روایات استخراج شده در موضوع خانواده ی تراز اسلامی را می توان به سه بخش دیدگاه های نظری امام رضا7 درباره خانواده، راهکارهای عملی تحکیم خانواده و وظایف اعضای خانواده تقسیم کرد. لازم به ذکر است که استفاده از راهکارهای معصومین: برای تغییر در نگرش ها و سیاستگذاری ها، گام بزرگی در جهت رشد و تکامل جامعه و ارائه الگوی مطلوب خانواده تراز اسلامی است.

پژوهش حاضر با هدف معرفی شاخص های اخلاقی و حقوقی خانواده کارآمد. براساس معارف دینی به دست آمده از منابع معتبر اسلامی طراحی و اجرا شده است. این شاخص ها و ویژگی ها به روش توصیفی تحلیلی از آیات و روایات مربوط به خانواده، استخراج و ارائه شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که در منابع دینی برای تمام جنبه های زندگی خانوادگی که کانون تربیت و رشد مادی و معنوی فرد و اجتماع است، دستورالعمل های اخلاقی معرفی شده که رعایت آنها تضمین کننده کارآمدی خانواده و رشد اعضای آن است. راستگویی، مثبت اندیشی، محبت کردن، احترام متقابل، مدارای با یکدیگر، سلام کردن، دلسوزی و مهربانی و صبر از مهم ترین آموزه ها و رفتارهای اخلاقی هستند که بر کارآمدی خانواده تأثیر مستقیم دارند. همچنین نتایج تحقیق نشان می دهد که منابع دینی برای هر یک از اعضای خانواده شامل زن، شوهر، فرزند، پدر و مادر حقوقی را وضع کرده و در مقابل این حقوق، وظایفی نیز برای طرف مقابل معین کرده است؛ رعایت این حقوق و انجام وظایف در کنار هم، تأمین کننده کارآمدی خانواده است.

یکی از مهم ترین بحث های روانشناسی، روان شناسی شخصیت است و بررسی رشد و سلامتی انسان نیز بدون پژوهشی اساسی درباره شخصیت بی نتیجه خواهد بود. اسلامی همان گونه که اصل زندگی دنیا را مقدمه ای برای زندگی جاودانه جهان آخرت دانسته است، سلامتی شخصیت انسان را نیز مقدمه سلامتی برای آن زندگی برشمرده است. نوشتار حاضر درصدد بررسی دیدگاه های روانشناسی و اسلام در رابطه با ویژگی های انسان سالم و کامل است. به همین منظور، نگارنده با استفاده از روش کتابخانه ای، سعی در شناسایی دیدگاه های روانشناسان صاحب نظر در حوزه شخصیت داشته و با تمرکز بر ویژگی های انسان سالم و کامل، دیدگاه های روانشناسی چون  آلپورت، راجرز، فروم، یونگ، مازلو، فرانکل، سلیگمن و پرلز و دیدگاه های اسلامی در رابطه با ویژگی های انسان سالم و کامل را مورد توجه قرار داده است. بی شک آیات قرآن کریم و سیره و سخنان معصومین6، اصیل ترین منابع برای شناخت انسان کامل است و در این میان صحیفه سجادیه در جای جای خود، ویژگی های انسان کامل و راه های تعالی معنوی انسان و رسیدن او به کمال و سعادت را نشان داده است. این صحیفه گرچه ظاهرا کتاب دعا به شمار می آید، اما در واقع یک دایره المعارف علوم است که در قالب دعا، معارف والای توحید، معاد، نبوت، امامت و انسان کامل در آن به چشم می خورد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که در صحیفه سجادیه ویژگی های انسان دارای شخصیت سلام در سه مقوله ارتباط با خدا، زندگی فردی و زندگی اجتماعی آمده است. از منظر امام سجاد(ع)، یکی از راه های رشد انسان از خودگذشتگی و خدمت به خلق است و رسیدن به کمال مستلزم زندگی در جامعه سلام، متحد و عشق و محبت به خداست.