روابط انسان

ساختارهای فقهی را با معیارهای گوناگونی می توان ترسیم کرد. یکی از معیارهای ساختارسازی فقه، روابط انسانی (رابطه با خدا، خود، انسان های دیگر و طبیعت) است. گرچه فقیهان متقدم از این معیار بهره نبردند، اما استفاده از آن در میان متأخران فقها و اندیش وران فقه بسیار است.<br /> این مقاله با جست وجو در میان کتاب های فقهی، ابتدا ساختارهای مبتنی بر روش مذکور را استخراج نموده و سپس از میان آنها ساختارهایی که طراحان آنها تصریح به پیروی از معیار روابط انسانی کرده یا این معیار در ساختارشان جایگاه ویژه ای دارد را گزینش کرده است.<br /> در این مقاله، شش ساختار ناظر به روابط انسانی معرفی و بررسی می شوند که عبارتند از: ساختار آیت الله مشکینی در الفقه المأثور، ساختار آیت الله اعرافی در فقه تربیتی، ساختار آیت الله اشتهاردی و آیت الله یزدی در مقدمه کشف الرموز، ساختار دکتر گرجی در کتاب تاریخ فقه و فقها، ساختار آل نجف در کتاب الحلال و الحرام فی الشریعه الاسلامیه و ساختار برجی در مقاله «دسته بندی های ابواب فقه».<br /> دستاورد مقاله نشان می دهد، اکثر دانشوران متأخر برای ساختاربندی فقه به گونه ای از معیار روابط انسانی بهره برده اند و این معیار در میان متأخران و معاصران فقه پژوه، رایج و کاربرد بسیاری دارد. بهره گیری از این معیار در ساختار، نشانگر توجه به انسان، نیارها و روابط او است. چنین رویکردی در ساختاربندی فقه، متمایز از رویکرد فقیهان متقدم و دارای اهمیت است و سوگیری متفاوت دانشوران کنونی فقه را نشان می دهد.

هدف این پژوهش طراحی و تبیین روابط انسان در تمدن سازی نوین اسلامی از منظر آموزه های قرآن کریم است. بر اساس آموزه های دینی، تمدن سازی، نظام سازی، نهادسازی و جامعه سازی از خودسازی انسان شروع می شود و انسان هسته ی اصلی تغییر و تعالی تمدن نوین اسلامی است. با وجود پژوهش های بسیاری که در مورد تمدن اسلامی و روابط انسان صورت گرفته، پژوهشی با متدلوژی علمی برای بررسی و تبیین روابط انسان در تمدن سازی اسلامی بر پایه قرآن کریم انجام نشده است. به همین منظور این جستار، با رویکرد کیفی و به روش تحلیل مضمون و شبکه مضامین، این مسئله را کاویده است. یافته های تحقیق نشان می دهد روابط انسان بر اساس آموزه های قرآن در پنج مضمون فراگیر؛ رابطه انسان با خودش، رابطه انسان با انسان های دیگر، رابطه انسان با طبیعت، رابطه انسان با، آخرت و رابطه انسان با خدا، قابل تبیین و تحلیل است. رابطه انسان با خود، به دو مضمون سازمان دهنده؛ خودشناسی و خودسازی تحلیل شده است. رابطه انسان با انسان های دیگر به دو مضمون سازمان دهنده؛ عدل و احسان تحلیل یافته است. رابطه انسان با طبیعت به چهار مضمون سازمان دهنده؛ تسخیر، تسلط، تخریب و تهدید تحلیل شده است. رابطه انسان با آخرت به دو مضمون سازمان دهنده؛ مسئولیت و پاداش سازماندهی شده است. رابطه انسان با خدا که محور همه روابط انسان است به مضمون سازمان دهنده عبودیت و بندگی تحلیل شده است. هریک از این مضامین از چندین مضمون پایه تشکیل یافته است. مجموع مضامین اصلی و یا پایه که در این پژوهش از متن قرآن استخراج شده 46 مضمون است. همه مضامین در یک شبکه مضامین درهم تنیده که الگویی برای تمدن سازی نوین اسلامی است، طراحی شده است.