پژوهش های فضا و مکان در شهر (پژوهش های مکانی - فضایی سابق)

آشفتگی نماهای شهری در وضعیت فعلی تهران روزانه در معرض دید میلیون ها شهروند قرار می گیرند. در راستای حل این معضل در سال های اخیر مقاله ها و کتب متعددی به رشته تحریر درآمده است و چندین همایش ملی نیز برگزارشده است. با جستجو و بررسی اولیه این مطالعات روشن می گردد که اغلب قریب به اتفاق این مطالعات بر کیفیت مطلوب نماهای شهری تمرکز دارند و از فرآیند تولید نما و ابعاد رویه ای آن غفلت کرده اند. در این راستا هدف اصلی این مقاله شناخت و تبیین جایگاه عوامل انسانی و سازمان های دخیل در فرآیند شکل گیری نماهای شهری و تحلیل چالش های رویه ای در آن است. بدین منظور در این مقاله ابتدا با مرور پایگاه های داده، مانند سیویلیکا، مگیران، نورمگز، جهاد دانشگاهی و موتور جست وجوگر گوگل، مقالات مرتبط با نماهای شهری در ایران استخراج شد. در مرحله ی بعد با استخراج مقالات مرتبط و دسته بندی، ارزیابی و تحلیل محتوایی آنان، پرسشنامه ای با سؤالات باز و بسته، در راستای تکمیل و تثبیت اطلاعات، به صورت تصادفی در سطح شهر تهران تکمیل شده است. اطلاعات به دست آمده از روش هایی چون روش تحلیل عامل اکتشافی ، PCA آزمون فریدمن و روش تحلیل تماتیک جهت تحلیل سؤالات استفاده شده است. درنهایت با توجه به تحلیل های انجام شده، عوامل انسانی و سازمان های دخیل در فرآیند شکل گیری نماهای شهری و حوزه های اصلی آنان در سه بعد، مدیریتی- اجرایی (مدیریت شهری، مجریان و پیمانکاران)، فرهنگی- آموزشی (عموم مردم و طراحان) و اقتصادی (سرمایه گذاران) دسته بندی و اولویت بندی شده و چالش های مرتبط با هر یک از عوامل انسانی و سازمان های مداخله گر به تفکیک شناسایی شده است.

فضاهای شهری همواره نقطه عطف برنامه ریزی و اندیشه به شهر در نظر گرفته شده است. نقش این فضاها در دوره همه گیری، اهمیت دوچندانی یافت. تجربه دوره قرنطینه و همچنین رعایت فاصله گذاری اجتماعی از جمله مواردی بود که سبب بازاندیشی در مورد نحوه شکل دهی فضاهای شهری همسو با شرایط جدیدی بود که بیماری کووید- 19 و سویه های جدید آن، بر زیست شهروندان تحمیل نمود. لذا هدف اصلی پژوهش حاضر ارائه چارچوب جهت خلق فضاهای شهری تاب آور و انعطاف پذیر به اقتضای دوران بعد از همه گیری کووید، می باشد. این پژوهش علمی مروری بوده و براساس تناظر تجربیات و ادبیات سه مفهوم بنیادین “فضاهای شهری، تاب آوری و انعطاف پذیری و همچنین تأثیرات و تأثرات دوسویه فضاهای شهری و همه گیری کووید- 19 ” تکوین یافته است. لذا با تکیه بر پژوهش های انجام گرفته از ابتدای ظهور همه گیری، منابع انتخاب و مطالعات صورت پذیرفت. یافته های پژوهش نشان می دهد که افزایش تاب آوری در فضاهای شهری از طریق تبیین رویکردهای کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت از طریق توجه توأمان به عوامل کالبدی و غیرکالبدی همچون مسائل اجتماعی، رفتاری، اقتصادی و غیره، امکان پذیر بوده و پیشنهاد هایی در راستای تحقق این امر با توجه به شرایط زمینه ای کشور ایران پیشنهاد می گردد.

یکی از مسائل چالش برانگیز در شهر تبریز مسیرگشایی های متعدد در بافت شهری بوده که معمولاً با هدف افزایش دسترسی شهروندان به معابر جدید و حل معضل ترافیک به اجرا در آمده است. پژوهش حاضر با هدف «ارزیابی تبعات اجرای پروژه های مسیرگشایی در بافت شهری تبریز» می خواهد به این پرسش پاسخ گوید که «اجرای پروژه های مسیرگشایی در دو دهه اخیر به عنوان استراتژی و مسیر توسعه شهر تبریز تا چه اندازه منجر به عدالت شهری شده و چه تبعاتی برای شهروندان و بافت شهری تبریز به همراه داشته است؟». روش تحقیق مورد استفاده روش توصیفی-تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای و میدانی بوده است. نتایج حاصل از تحقیق نشان می دهد که آن دسته از خیابان هایی که براساس منطق رشد و حرکت شهر و بر اساس دستورالعمل های متناسب با ژنوم آن تعریف و تعریض شده اند، موفق تر از خیابان های تک بعدی و تحمیلی عمل کرده اند. در شهر تبریز تعریض خیابان ها و گذرهایی مثل تربیت، راسته کوچه و امام خمینی در تناسب با قواعد شهر، فضاهایی نسبتاً موفق و قابل قبول در شهر را موجب شده اند. در ارتباط با پروژه های مسیرگشایی ناقص، شهرداری ها می توانند با استفاده از برخی ابزارهای امتیازدهی، اقدامات عمرانی را با سرعت بیشتری به نتیجه برسانند. همچنین با توجه به وجود گسترده بافت باارزش در شهر تبریز، متأسفانه در برخی موارد به دلیل ضعف مطالعه و نیازسنجی و در نظر نگرفتن کلیه جوانب و تبعات اجرای طرح ها، پروژه های مسیرگشایی منجر به آسیب رسانی به میراث فرهنگی و تاریخی شهر شده است.

توجه به منظر شهری با توجه به اینکه بیشترین ارتباط بصری شهروندان با بدنه شهری را در برگرفته و منتقل کننده اطلاعات زیادی از محیط پیرامون به افراد است، همواره یکی از مهم ترین دغدغه های پژوهشی و اجرایی پژوهشگران و صاحب نظران حوزه معماری و شهرسازی است. امروزه با توجه به عدم وجود ضوابط منسجم و نظارت دقیق و درست بر اجرای آن در حوزه طراحی و اجرای نماهای شهری، با نوعی اغتشاش بصری و بحران در منظر جداره های شهری روبه رو هستیم. از این رو با تعریف برنامه هایی با چارچوب مدیریت و ساماندهی مناظر نازیبای شهری، از سوی حوزه مدیریت شهری، سعی می گردد با راهکارهای مختلف، در راستای ارتقای کیفیت بصری این نماها گام برداشت؛ بنابراین با توجه به میزان مداخله در اجزای نما به منظور اعمال اصلاحات در قالب مرمت، ساماندهی و پیرایش جداره های شهری، در برخی از شهرها با مداخله شهرداری، اقدامات اجرایی در این خصوص انجام گردیده است. از این رو در این مقاله سعی گردیده یکی از اخیرترین تجارب موجود در این حوزه در شهر اصفهان (محورهای عسکریه و علم الهدی) در قالب فرآیند علمی و اجرایی انجام شده، مرور شد و درس هایی که از این تجربه به دست آمده، ارائه گردد. به طور کلی این مطالعه، در پی یافتن پاسخی برای این پرسش است که با چه اقداماتی می توان منظرشهری جداره های شهری موجود را اصلاح و پیرایش نمود؟ و سپس با معرفی 10 گام علمی و اجرایی در طرح «تهیه اسناد اجرایی پروژه پیرایش، مرمت، ساماندهی و نظارت بر اجرا» راهبردهای به دست آمده در چارچوب طرح مذکور به عنوان اقدامات پیرایش شهری، ارائه شده است.

آنچه این مقاله دنبال می کند، برنامه ریزیِ زیباسازی شهری است. در واقع، نگاهی فرآیندی و زمینه ای و موقعیت مند به عملِ زیباسازی شده است. فرآیندی که محتوا و مبنا و معنا را در خود (و با خود) حمل می کند و زمینه ای که عمل زیباسازی را از حالت بصریِ صِرف خارج کرده و آن را در جریان های درهم تنیده و پیچیده شده اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تحلیل و بازشناسانی می کند و موقعیت مندی که زیبایی را با عمل زیباسازی به یک وضعیت زیباشوندگیِ مستمر و دربرگیرنده تبدیل می گردد. پس با در برنامه ریزی بالا به پایین زیباسازی، با مبنایی وجودی- پویشی از زیبایی، زیباسازی با مردم و درونِ مردم را در حالتی پویا و تمام نشدنی مطرح می کند. این تلاش را می توان به مثابه رویکردی نو در حذف نا-زیبایی شهری قلمداد کرد که می خواهد این گونه زیباسازی را برنامه ریزی کند.

سینما به عنوان یکی از مهمترین ابزارهای خلق روایت، به وفور از فضای شهر به عنوان بستر داستان گویی خود استفاده می کند؛ چراکه سینما به ذات نیازمند فضا است و تنها از طریق ظرفیت فضا است که می تواند داستان خود را بازگو کند. با تکیه بر همین اصل، این پژوهش به دنبال پاسخگویی به دو سؤال محوری است. اول آن که به طور کلی شهرهای بازنمایی شده در سینمای ایران از نظر مخاطبان آن دارای چه ویژگی هایی است و دوم مخاطبان سینمای ایران فضای شهری بازنمایی شده از اصفهان را با چه ویژگی هایی توصیف می کنند. جهت پاسخ به این پرسش ها از روش کیفی و تکنیک مصاحبه استفاده شد. یافته ها حاکی از آن بود که شهر بازنمایی شده در سینما دارای ویژگی هایی چون «فضایی متلاطم در ازدحام و آلودگی؛ فضایی با فانتزی های رمانتیک؛ فضایی گسترده شده در سطح و ارتفاع؛ فضایی با امکان قرارهای مخفی؛ فضای عریا نکننده اختلافات طبقاتی؛ فضایی مملو از خشونت و ناامنی» است؛ اما در رابطه با بازنمایی شهر اصفهان به ویژگی هایی همچون آرامش بخش، کند، تاریخی، بی هیاهو، با کالبد قدیمی و محصور اشاره شد که با واقعیت اصفهان در تضاد است.