مطالعات اخلاق کاربردی (اخلاق سابق)

کنشگری اجتماعی در زمره فعالیت های اختیاری آدمی است که در قالب و چارچوب نظام اخلاقی واقع می شود و سمت وسویی مناسب به خود می گیرد. در تمام ادیان، روحانیون از جمله مهم ترین کنشگران اجتماعی هستند که فعالیت آنان نیز ضرورتاً باید در قالب اخلاقی دیده شود. در این نوشتار، نخست، اصول و بایسته های اخلاقی کنشگری در دو مذهب کاتولیک در مسیحیت و شیعه دراسلام بررسی شده و سپس، با مقایسه آن اصول به شباهت ها و تفاوت های آنان نظر شده است. بایستگی شأن و ارزش انسان، رعایت خیر عمومی، بایستگی اخلاقی هم بستگی، گزینه ترجیحی فقرا، بایستگی مباشرت، اصل مشارکت، اصل رعایت حقوق و مسئولیت ها، بایستگی عدالت اقتصادی و اصل لزوم ایجاد صلح در آیین کاتولیک، و اصول عدالت، امین بودن، تعاون، نیکوکاری، محبت و رأفت، امربه معروف و نهی ازمنکر، خیرخواهی و وفای به عهد در مذهب تشیع بررسی و تحلیل شدند.

معیشت و به طور کلی، فعالیت های ناظر به کسب درآمد برای گذران زندگی، از مسائل مهم زیست انسانی است. بی تردید، تجربه معیشت برای طبقات، اصناف و گروه های مختلف اجتماعی بر حسب جایگاهی که در جامعه دارند، بسیار متفاوت است. طلاب از جمله گروه های مرجعی هستند که از دیرباز وضعیت معیشت آن ها نسبت به دیگر گروه های اجتماعی بیشتر موردتوجه عموم بوده است؛ چراکه از یک سو، طلبه به عنوان مبلّغ دین شناخته می شود و از او انتظار می رود به آنچه دارد قناعت کند و مانند بیشتر مردم جامعه، بلکه در سطحی پایین تر از آن ها زندگی کند. از سوی دیگر، شرایط و اقتضائات معیشتی ای بر جامعه ایران حاکم است که طلاب و خانواده های آن ها را درگیر مسائل سخت اقتصادی کرده است. با این حال، این دو سویگی به تزاحمات اخلاقی میان وضعیت معیشت طلاب و انجام وظیفه دینی-سازمانی آن ها در قبال جامعه منجر شده است. با این نگاه، هدف از این پژوهش پاسخ به این پرسش است که با توجه به گفتارهای طلاب، تزاحم های اخلاقی موجود بین وظیفه طلبگی و معشیت روزمره کدام است؟ رویکرد در این پژوهش، کیفی است و برای تحلیل داده ها از روش تحلیل مضمون استفاده شده است. بدین منظور، با بیست نفر از طلاب متأهل شاغل و غیرشاغل که به صورت نمونه گیری هدفمند انتخاب شده اند، مصاحبه نیم ساخت یافته انجام شده است. تحلیل مضامین نشان داد «وجدان کاری با مسئولیت اخلاقی مردانه»، «انگیزه شخصی برای طلبه شدن با انگیزه اقتصادی برای پیشرفت» و «حیثیت فردی با شرافت کار حرفه ای» در تزاحم اخلاقی هستند.

اعتبار و حیثیت اجتماعی نهاد و سازمان روحانیت امروزه بیش از آنکه مرهون روایات مربوط به جایگاه عالمان دین یا حتی حالات معنوی ایشان باشد، مرهون نحوه حضور روحانیت در عرصه اجتماع است. اخلاق مداری در تعاملات اجتماعی، اصلی ترین سرمایه اجتماعی این نهاد است. در این نوشتار به ابعاد و ساختار بخشی از این اخلاق مداری می پردازیم که به سواد اخلاقی شهرت دارد. برای این منظور، از مدل مفهومی هرمان و توآنا بهره برده ایم و با استفاده از معارف دینی و به یاری ملاحظات فلسفه اخلاقی و یافته های روان شناسی اخلاق، این مدل را توسعه داده ایم. در این مدل، سه مؤلفه «حساسیت اخلاقی، استدلال اخلاقی و تخیل» سازه سواد اخلاقی را تشکیل داده اند. قبل از هر چیز، مؤلفه استدلال اخلاقی را به قضاوت اخلاقی تغییر داده و آنگاه لوازم مفهومی و روانی هر کدام از این مؤلفه و زیرمؤلفه هایشان را معرفی کرده ایم. نگاه بافت گروانه، خروج از خودمیان بینی، حساسیت فراموقعیتی و آشنایی با قواعد اخلاق، بخشی از لوازم یادشده اند. اصلی ترین توسعه مفهومی این مدل در بخش قضاوت اخلاقی است که از ماهیت عقلی و شناختی محض به سمت ترکیب شناخت-هیجان تغییر جهت داده است. این تغییر مفهومی بر همه ابعاد سواد اخلاقی تأثیر گذاشته و آن ها را غنا بخشیده است. این مدل می تواند کاستی های سواد اخلاقی روحانیت را در تعاملات اجتماعی نشان دهد و مبنای طراحی دوره های آموزشی یا بازبینی دروس اخلاق سطح یک حوزه علمیه قرار گیرد.

سلامت اخلاقی در گرو تعادل و توازن صفات و رفتارهای درونی و بیرونی و نشانه صفت یا ملکه ای در نفس انسان است که منشأ صدور افعال خیر و شر از وی می شود؛ به طوری که صاحب آن صفت، بی درنگ کار متناسب و متناظر با آن را انجام می دهد. معنویت از عوامل و زمینه های شکل دهی و ارتقابخشی به سلامت اخلاقی است. معنویت که فرآیند معنابخشی به روابط چهارگانه انسان با خدا، خود، خلقت و خلق برای رسیدن به نظام باور و عمل یکپارچه توحیدی است، زندگی را هدفمند می سازد. در زیست طلبگی، هویت بخشی و سامان دهی به این روابط چهارگانه به شکل دهی و بهبود مستمر سلامت اخلاقی آنان منجر می شود. در پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و جمع آوری داده ها به روش اسنادی-کتابخانه ای، به تبیین نقش و جایگاه معنویت بر سلامت اخلاقی طلاب پرداخته ایم. پرسش اصلی این است که معنویت چه نقشی در سلامت اخلاقی طلاب ایفا می کند؟ نتیجه پژوهش این است که مؤلفه های معنوی در ابعاد بینشی، گرایشی و کنشی بر شکل گیری و استمرار سلامت اخلاقی طلاب تأثیرگزارند و طلبه را در پیش برد زندگی صنفی و انجام وظایف صنفی به شکل مؤثری یاری می کنند. مؤلفه های بینشی شامل خودآگاهی معنوی، فرجام باوری، باور توحیدی، حسن ظن به خدا هستند. مؤلفه های گرایشی شامل کمال جویی، گرایش به فضایل، امیدورزی و مهرورزی به خدا، دیگردوستی و طبیعت دوستی هستند و مؤلفه های کنشی عبارت اند از: تزکیه نفس، شکرگزاری، توحید عملی و رفتار تکریم آمیز با دیگران و طبیعت.

روحانیت یکی از مهم ترین گروه های مرجع در ایران است. با توجه به کاهش ضریب محبوبیت و اعتبار روحانیت بین قشرهای مختلف مردم در سال های اخیر، باید علاوه بر بازنگری اساسی در محتواهای ارائه ای، خود را به دانش ها و مهارت هایی مجهز کنند که با رعایت آن ها زمینه نفوذ بیشتر و پذیرش عمیق را در میان مخاطبان خود فراهم سازند. بدین منظور، توجه به مؤلفه های قبل ازکنشگری (به منزله پیش نیاز ارتباط مؤثر) در اولویت بررسی قرار دارد. گردآوری اطلاعات این مقاله، کتابخانه ای و با روش تحلیل محتوای کیفی استقرایی انجام شده است؛ بدین ترتیب که ابتدا سرفصل های تأثیرگذار در این امر، دسته بندی منطقی شده اند و سپس، به تبیین اجمالی چرایی توجه به این مؤلفه ها در کنشگری روحانیت پرداخته شده است. «پرهیر از خودبرترانگاری»، «پرهیز از پیش داوری ذهنی» و «پرهیز از توجیه گری» از جمله خصایصی هستند که به طور مستقیم بر اخلاق کنشگری تأثیر می گذارند.

لباس روحانیت شیعه، در جامعه ما به تدریج شکلی متمایز و هویتی نمادین یافته است. پرسش از جایگاه و نقش این لباس در اخلاق کنشگری روحانیت، دغدغه اصلی این جستار است. بازشناسی هویت، کارکردها، هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس، مبتنی بر روش تحلیلی-تاریخی نشان داد که انتساب نمادین و تاریخی آن به پیامبر اسلام9، مطلوبیت دینی این نوع تلبس و ماهیت نمادین آن (که دلالت بر نقش اجتماعی روحانیت و هویت ارتباطی این نقش دارد)، موجب شده این لباس، نه تنها لباسی دینی و مقدس تلقی شود، بلکه همان گونه که در فرهنگ عمومی کنشگران شیعی مشهور است، از جایگاه «لباس پیامبر» و «لباس پیام بری» و پیام رسانی دینی برخوردار شود. بازشناسی کارکردها و هنجارها و مسائل اخلاقی تلبس به لباس پیامبر و پیام بری از دیگر نتایج این جستار است.