پژوهشنامه علوم حدیث تطبیقی

بی تردید یکی از مهم ترین منابع معرفتی و معارفی اسلام احادیث نبوی و ولوی است که به عنوان تراث معصومان(ع) به دست ما رسیده است و بدیهی است که همه اخبار وارده از درجه اعتبار یکسانی برخوردار نیستند؛ چراکه برخی ذاتاً یا به کمک قرائن علم آور است، بعضی موجب ظن است و پاره ای از روایات از هیچ ارزشی برخوردار نیست. در خصوص نوع اول و سوم فعلاً سخنی نیست، اما در خصوص قسم دوم سه دیدگاه حداقلی، میانی و حداکثری مطرح است. این تحقیق با بررسی و تحلیل دیدگاه ها به نظریه میانی یا همان تفصیل بین نفی مطلق و پذیرش مطلق رسیده است و بر این باور است که خبر واحد عاری از قرینه افزون بر دانش فقه، در دانش تفسیر، علوم قرآن، تاریخ، اخلاق، تربیت، و نیز فروع معارف کلامی، حجت است.

بخشی از روایات معصومان(ع) به روایات طبی اختصاص دارد. از موضوعات مطرح در ارتباط با این دسته از روایات، مبانی اعتبارسنجی این دسته از روایات است. در این تحقیق با بررسی دیدگاه حدیث پژوهان شیعه و سنی، مبانی سندی و متنی اعتبار روایات طبی بررسی شده و وضعیت تعارض این روایات با یافته های دانش بشری مورد بررسی قرار گرفته است. در اعتبار سنجی سندی روایات طبی، علمای اسلامی ضمن اتفاق نظر بر پذیرش روایات طبی متواتر و محفوف به قرائن صحت، در حجیت روایات طبی غیر محفوف به قرائن که توسط ثقه نقل شده باشد همانند سایر روایات، دو دسته اند و اختلاف نظر دارند. با توجه به ماهیت تجربی موضوع طب و پیشرفت های بشری در توسعه این علم، معیار عدم مخالفت با تجربه و یافته های علمی در میان معیارهای عمومی نقد متن از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در تعارض بین اخبار و یافته های علمی، خبر قطعی بر نظریات اثبات نشده علمی و یافته های قطعی علمی بر اخبار ظنی مقدم می شوند. در صورت ظنی بودن هر دو طرف نمی توان نتیجه را به صورت قطعی به دین نسبت داد. امکان تعارض اخبار قطعی با نتایج قطعی علمی نیز ثبوتاً وجود ندارد و در صورت مشاهده باید به آسیب شناسی دقیق و مجدد اخبار و یافته های علمی پرداخت.

علم امام از مسائل دیرین دانش کلام است. شریف رضی احادیثی درباره علم غیب امام علی(ع) و امامان شیعه را در کتاب «نهج البلاغه» گرد آورده است. در میان برخی فرقه های اسلامی از جمله معتزلیان، دیدگاه هایی وجود دارد که فقط برای شخص امام علی(ع) مقام عصمت و علم غیب را پذیرفته است. ابن ابی الحدید به عنوان یکی از شارحان بسیار مهم، از معتزلیانی است که فقط درباره شخص امام علی(ع) علم غیب و مقام عصمت را پذیرفته اند. با این حال شارحان شیعی نهج البلاغه معتقدند در «نهج البلاغه» اشارات و تصریحاتی درباره نوعی بودن علم غیب وجود دارد. ابن ابی الحدید دست کم درباره مسائل سیاسی پس از پیامبر در میان شیعیان به انصاف شناخته شده است. وی با این انصاف و آن دیدگاه کلامی به شرح کتابی پرداخته که در آن، سخن از نوعی بودن علم غیب امامان شیعه نیز به میان آمده است. همین امر موجب شده است وی در شرح بخش هایی از «نهج البلاغه» که درباره علم امامان است، در کشمکش احساس انصاف ورزی و اقتضائات این باور کلامی گرفتار شود و گاه به سوی این انصاف کشیده شود و گاه به سوی اقتضائات آن باور کلامی متمایل شود. شارحان شیعی نهج البلاغه نیز سعی کرده اند این رفتار دوسویه او را به چالش بکشند. مقاله حاضر دیدگاه های شارحان شیعی و ابن ابی الحدید را درباره نوعی یا شخصی بودن علم امام(ع) مقایسه کرده است.

ارزش مندی و آوازه کتاب شریف نهج البلاغه از سویی به سبب سخنان پرمغز و زیبا و حیات آفرین امیرالمؤمنین علی(ع) و از سوی دیگر مرهون گزینش و چینش هنرمندانه سید رضی مؤلف حکیم آن است. مقدمه مؤلف بر کتاب به خوبی سبک هنری، انگیزه و نوع نگاه او را بازگو می نماید. از آنجا که رویکرد غالب او در کتاب، نمود بخشی هنرمندانه به زیبایی های سخنان علی(ع) است، لذا تقسیم آگاهانه به سه نوع از سخن، در کنار بهره گیری از انواع دیگر سخن نیز جهت دار است. گزیده نگاری، به میان نکشیدن سخن از سند و تکرارپذیریِ سخنان بخشی از سبک هنری اوست که هدف مندانه انجام شده و در ماندگاری کتاب نقشی بسزا داشته و نه تنها نقاط ضعف کتاب نیست، بلکه از امتیازات آن می باشد. در این پژوهش، سعی شده بین آنچه در ساختار کتاب یافت شده با مقدمه آن، مطابقت داده شود و به برخی از نگره های انتقادی که در فریقین نسبت به آن مطرح شده، پاسخ گفته شود.

به منظور شناخت بخشی از آرای خاورشناسان درباره نقش سنت در تفسیر قرآن و نیز اهمیت این بحث، نوشتار حاضر به معرفی و بررسی مقاله «سنت و نقش آن در تفسیر» به قلم پروفسور «الیور لیمن» سرویراستار کتاب «قرآن: یک دایره المعارف» می پردازد. نویسنده مقاله برای سنت در تفسیر قرآن کاربردهایی ذکر کرده و ذیل هر مورد آیات و روایاتی را در تفسیر آنها آورده است. به رغم وجود نکات مثبت جالب توجه در این مقاله، عدم ذکر موارد کارکردهای حدیث در نقش منبع تفسیر به صورت منسجم و دسته بندی شده، بیان نادرست برخی از این کارکردها در تفسیر آیات منتخب و استناد صرف به اقوال مشهور اهل سنت و احادیث متفرد و جعلی آنان، از نقاط ضعف این مقاله است که در این نوشتار بررسی شده اند.

حدیث ایمان از روایات مشهور علی بن موسی الرضا(ع) است که آن را هنگام ورود به نیشابور به نقل از پدران بزرگوار خود و جدش رسول الله بیان فرمودند و به حدیث «سلسله الذهب» نیز نام بردار است؛ چرا که سلسله اصلی راویان این حدیث تا امام رضا(ع) همگی از فرزندان رسول خدا می باشند. گزارش این حدیث از امام رضا(ع) ، در منابع روایی اهل سنت طرق فراوانی دارد که مجموعاً 57 طریق را تشکیل می دهد. بدون در نظر گرفتن شخص اباصلت، راویان حداقل هفت طریق آن از اباصلت کاملاً صحیح است. متأسفانه به رغم کثرت طرق و صحت سندی برخی از موارد یاد شده و ثبت آن به عنوان یک سند تاریخی، باز مورد کم توجهی برخی از محدثان بزرگ قرار گرفته است که تنها دلیلش تضعیف اباصلت توسط برخی از رجالیان اهل سنت است. البته چنین قضاوتی راجع به اباصلت نیز به دور از معیارها و مبانی علمی است که بخشی از مقاله آن را اثبات کرده است. ضمن آنکه این روایت در منابع حدیثی شیعه نیز دارای سند صحیح است که بر تقویت و اعتبار حدیث می افزاید. سایر طرق شیعه و اهل سنت نیز که ضعیف هستند می تواند از باب متابعات مورد توجه قرار گیرند.