میقات حج

از مستحبات و آداب دینی مسلمانان، از جمله شیعیان، زیارت و حضور بر تربت عالمان، شهیدان و بزرگان دین است. مسلمانان با باور به جایگاه وجیه این افراد نزد خداوند، به زیارت آنها می روند و حاجت های خود را به وسیله آنان از خداوند  قاضی الحاجات می طلبند. زیارت فقط یک امر ظاهری نیست؛ بلکه بخش عمده آن، باطن زیارت است که از معرفت زائر ناشی می شود. همان طور که نماز بدون معرفت ارزش چندانی ندارد و مقبول درگاه الهی قرار نمی گیرد، زیارت نیز بدون توجه باطنیِ لازم و معرفتِ شایسته، تأثیر چندانی نخواهد داشت.آداب زیارت به دو دسته کلی تقسیم می شود: «آداب ظاهری» و «آداب باطنی».در این نوشتار به بررسی مفهوم زیارت، آثار و اقسام آن پرداخته شده است. مهم ترین مسئله در زیارت، معرفت نسبت به مَزور و زیارت باطنی است که به عنوان مغز و روح زیارت عنوان شده است. رسیدن به اهداف زیارت، جز با رعایت آداب آن، میسر نخواهد شد. زیارت دارای اقسام مختلفی است؛ از جمله: زیارت خانه خدا، زیارت معصومین: و زیارت قبور شهدا.ایجاد پیوند معنوی با ائمه:  از جمله آثار و برکات زیارت است که در این تحقیق به آنها اشاره شده است.

از مکان هایی که حاجیان باید در روزهای دهم، یازدهم و دوازدهم ذی حجه در آنجا باشند و اعمالی چون رمی جمرات، تراشیدن موی سر یا کوتاه کردن ناخن و قربانی کردن گوسفند، گاو یا شتر را به جای آورند، سرزمین مناست. آیات و روایاتی مبنی بر ضرورت قربانی کردن در سرزمین منا آمده است. امروزه مشکلاتی بر اثر کثرت جمعیت مسلمانان و کمبود جا و مکان در مکه مکرمه، جهت انجام اعمال فریضه حج، وجود دارد؛ ازاین رو، با توجه به حساسیت های موجود میان فقهای اسلام بر رعایت احکام و مسائل شرعی مهمی چون حج، سؤالی که پیش می آید این است که آیا قربانی کردن در خارج از سرزمین منا، با توجه به زمان و مکان، جایز است یا نه؟ در پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی نگاشته شده، نتایج حاصل از گردآوری فتاوای فقهای معاصر این است: 1. برخی از فقهای معاصر، با ارائه استدلال های مختلف، قائل به اجزای  قربانی در خارج از سرزمین منا، بلکه حتی در ایران و هر کشور دیگرِ حجاج هستند؛ چون قائل اندکه قربانی ها در سرزمین منا مورد تلف و اسراف قرار می گیرند و خداوند متعال به هیچ وجه راضی به این کار نیست. 2. در مورد ذبح شبانه نیز بعضی از فقها آن را مجزی و بعضی غیر مجزی دانسته اند. در صورت اضطرار، ذبح در مسلخ های جدید را اکثر فقها مجزی می دانند و زمان قربانی را تا روز سیزدهم (ایام تشریق) جایز اعلام کرده، ولی بعضی ها رعایت ترتیب را لازم و بعضی غیر لازم می دانند. اما به هرحال،  انجام اعمال مکه را پس از خروج از احرام جایز می شمارند.

حمایت دیپلماتیک، حمایتی است که یک دولت نزد دولتی دیگر،  به منظور جبران خسارتی که بر اثر ارتکاب عمل متخلفانه بین المللی به یکی از اتباع او؛  اعم از حقیقی یا حقوقی وارد شده است، به عمل می آورد. این قاعده عرفی، ماهیتاً تکلیفی برای دولت ها مقرر نمی دارد؛ بلکه حقی است که مربوط به آنها بوده، تابع شرایطی خاص از قبیل وجود رابطه تابعیت و طی مراحل داخلی از سوی زیان دیده است. دیوان بین المللی دادگستری در قضایای بارسلونا تراکشن، برادران لاگراند، اونا و سایر اتباع مکزیکی، این اصل را توسعه داده است.در سال 2006 با تصویب طرح حمایت دیپلماتیک، نگاه سنتی به این اصل متحول شدو بیشتر جنبه حقوق بشری به خود گرفت تا از انحصار دولت ها خارج شود؛ ازاین رو، برخلاف تصور سنتی، حتی افراد بی تابعیت و پناهنده را مستحق برخورداری از حمایت دیپلماتیک می داند و قاعده طی مراحل داخلی را در شرایط خاصی الزام آور نمی داند.در فاجعه منا، صرف حضور اتباع بیگانه برای دولت سعودی ایجاد مسئولیت می کند و می باید استانداردهای بین المللی را رعایت کند و تلاش معقول و تدابیر لازم را برای صیانت از جان اتباع خارجی به عمل می آورد. دولت سعودی حق حیات و امنیت شخصی و بهداشت و سلامت، مصرح در اعلامیه جهانی حقوق بشر و آزادی اجرای مراسم دینی مصرح در میثاق حقوق مدنی و سیاسی و همچنین اعلامیه حقوق بشر  و سایر حقوق انسانی مندرج در اعلامیه حقوق بشر اسلامی و همچنین اعلامیه جهانی حقوق بشر افرادی که تبعه کشور نیستند را نادیده گرفته است و در مواردی مقررات کنوانسیون روابط کنسولی، به ویژه ماده 37 را نقض کرده است. بنابراین، لازم است کشورهای متبوع قربانیان، بدون ملاحظات سیاسی، وظیفه قانونی خود را در حمایت از این افراد انجام دهند.

شهر مکه در قلب جهان اسلام، پایگاه وحدت و یکپارچگی تمام اقوام و گروه های مسلمانی بود که از اقصی نقاط قلمرو گسترده جهان اسلام به این دیار پای می نهادند. اداره و تسلط بر اوضاع مکه همیشه برای سلسله های حکومتگر در تاریخ اسلام اهمیت داشته و گاه محل نزاع نیز بوده است. در این میان به نظر می رسد اداره شهر، رسیدگی به امور اجتماعی و اقتصادی ساکنان و مدیریت رویداد عظیم حج در طول تاریخ، مستقل از رقابت های سیاسی انجام می شده است.  آیین ماندگار وقف یکی از راهبردهای اثرگذار مسلمین برای شکل دادن به نوعی نظم اجتماعی در راستای کاهش فاصله طبقاتی و دستگیری از مستمندان بوده و به عنوان یکی از مظاهر مدیریت اجتماعی   اقتصادی در جامعه مسلمین رواج داشته است. شهر مکه، به عنوان پایگاه و موطن اسلام نیز، از این قاعده مستثنا نبوده است. ساخت و وقف رباط، به مثابه اقامتگاهی موقت جهت اسکان زائران، حاجیان یا مجاوران مستمند مکی، از دیرباز در شهر مکه سابقه داشته است. در این مقاله با جستجوی مشخصات رباط های مکه میان متون تاریخی دست اول، تلاش شده به بخشی از این نظم اجتماعی که در پرتو وقف، جامعه مسلمین را شکل داده نگریسته شود. اطلاعات قریب به شصت رباط، از قرن چهارم تا میانه قرن دهم، در منابع موجود است که ضمن گردآوری اطلاعات مرتبط بدان ها، جمع بندی خوبی از تقسیم بندی های اجتماعی، قومیتی و... نسبت به سازندگان، واقفان و حتی موقعیت جغرافیایی احداث این رباط ها ارائه شده است.

 سرزمین عرفه یا عرفات، از مشاعر مقدس  نزدیک مکه مکرمه و بخشی از جغرافیای مقدس مناسک حج است که وقوف در آن، از ارکان حج تمتع به شمار می آید و این سرزمین،  همه ساله در روز نهم ذی حجّه، شاهد حضور چشمگیر حجگزاران مسلمان است. اهمیت و جایگاه دینی و معنوی عرفات و وقوف در آن، عاملی بوده تا به تدریج، در این سرزمین مساجد و بناهای متعددی ساخته شود. در این نوشتار، با استناد به منابع تاریخی و جغرافیایی معتبر، تلاش شده است تا زمان تقریبی ساخت و پیدایش این بناها  و تاریخچه و تحولات آنها در گذر تاریخ، بررسی شود.

انسان در زندگی خویش با چهار گونه ارتباط مواجه می گردد. این چهار ارتباط عبارت است از: «ارتباط انسان با خویشتن، همنوعان، طبیعت و خدا». در این میان «ارتباط با خدا» دایره گسترده تری دارد و عامل اساسی و جهت دهنده است؛ یعنی مرجع و محور سایر ارتباطات انسان است و آنها را تحت پوشش خود قرار می دهد. بنابراین، احرام نیز که ترکیبی است از نیت و تلبیه (امر درونی) و پوشیدن لباس (امر ظاهری)، نمی توان بدون کارکرد ارتباطی تصور کرد؛ زیرا از سویی محتوای پیام اجتناب از محرمات احرام است و از سوی دیگر، در ارتباطات اسلامی پیام، محوری ترین عنصر در ارتباطات است؛ به طوری که بدون آن اصولاً ارتباطی صورت نمی گیرد. کارکردهای مختلفی برای محرمات احرام می توان برشمرد؛ ارتباط با خویشتن (شناختی و عملی) ارتباطی پایه ای و اساسی است که اگر به طور صحیح برقرار گردد و پیام ها، مفاهیم و معانی اش به خوبی درک شود، زمینه و اساس ارتباط انسان با خدا، که مقصود اصلی از احرام است، فراهم خواهد شد.  از مهم ترین ظرفیت های ارتباطی در حین احرام، که متأسفانه در تحلیل و بررسی ها مورد غفلت و کم مهری قرار می گیرد، ارتباط انسان ها با یکدیگر و به عبارت روشن تر، همین ارتباطات انسانی در خلال اجتناب از محرمات احرام است. با بررسی و تحلیل آیات و روایات معلوم می شود که با الگوگیری از ترک محرمات، می توان از نگاه حداقلی به حج (به عنوان عمل عبادی) اجتناب کرد و در یک نگاه کامل تر، کارکرد محرمات احرام را در این زمینه، ایجاد مواسات به واسطه حفاظت از گفتار و کردار دانست؛ زیرا با کنترل غضب و شهوات در زمان احرام، دست یابی به یک ارتباط مطلوب با هم نوعان، به مراتب آسان تر می شود.

بهداشت درآموزه های اسلام از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است؛ و در فرآیند برگزاری حج نیز همواره مورد توجه بوده است. در اینجا این سؤالات اساسی مطرح می گردد که در دوره های قاجار و پهلوی، چه وضعیتی بر حوزه بهداشت و درمان حجاج ایرانی حاکم بود؟ و آنان تحت چه شرایطی به انجام این فریضه دینی می پرداختند؟ منابع تاریخی حکایت از پایین بودن سطح خدمات بهداشتی   درمانی ارائه شده به حجاج در این دوره ها دارد. حکومت پهلوی به خاطر فقدان ریشه های مذهبی و نداشتن آگاهی لازم در خصوص جایگاه حج، توجهی به مشکلات حجاج نداشت؛ ولی پس از واقعه اعدام ابوطالب یزدی در حج 1322ش، و بحران سیاسی و قطع پنج ساله روابط دیپلماتیک ایران عربستان، به اهمیت موضوع پی برد و درصدد ساماندهی آن برآمد. بنابراین برای اولین بار در سال 1328ش. گروهی از پزشکان مجرب، به همراه امکانات مناسب، به حج اعزام شدند. در پی انتزاع حج از وزارت کشور و انضمام آن به سازمان اوقاف در سال 1351ش. توجه به این حوزه وارد مرحله جدی تری گردید. این نوشته تلاش دارد به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد، مدارک و سفرنامه های حجاج، به بررسی این موضوع بپردازد.