علی اکبر زاور

بحران در روابط ایران – عراق در دوران حاکمیت بعثی ها حدفاصل سال های 1975-1971 م. به اوج خود رسید ولی با این وجود سطح تنش ها در حد درگیری های لفظی و برخوردهای مرزی باقی ماند و هیچ گاه به جنگی تمام عیار نینجامید. در  اینجا این پرسش ها مطرح می شوند که چرا علی رغم بحران در روابط، این تنش ها هیچ گاه منجر به حادثه ای همچون جنگ تحمیلی نگردید؟ و چه علل و یا عواملی موجب شد که ایران بتواند در قرارداد 1975 م. الجزیره دست بالا را داشته باشد و خواسته های خود را به طرف عراقی تحمیل کند؟ دولت ایران به دلیل کسب موفقیت در حوزه های مادی فرایند «دولت – ملت سازی» و احراز شاخص ها موضع برتری پیدا نمود و توانست در عرصه های دیپلماتیک و میدان های نبرد خواسته های خود را به دولت عراق دیکته کند. این پژوهش با اتکای به اطلاعات موجود در منابع تاریخی و با رویکردی توصیفی – تحلیلی تلاش دارد به بررسی این موضوع بپردازد. یافته های این پژوهش نشان می دهند که موفقیت ایران در اجرای نسبی این شاخص ها سرشت و سرنوشت روابط دو کشور را در طی این سال ها تغییر داد و این از مهم ترین دلایل کامیابی ایران در رقابت با عراق محسوب می شود. 

در دوره قاجار همه ساله خیل عظیمی از ایرانیان در قالب ک اروان های حجاج، زُوّار و تجار راهی سفر به سرزمین عراق می گردیدند. تردد این کاروان ها به سمت مرزهای غربی کشور آثار و پیامدهای فراوانی به همراه داشت. سؤالات اساسی این پژوهش عبارت اند از اینکه: مسیر تهران – کرمانشاه به عنوان راه اصلی مرزهای غربی در این دوره دارای چه شرایط و ویژگی هایی بوده؟ و آیا تردد کاروان ها از این مسیر تأثیری بر جغرافیای منطقه داشته است؟ این پژوهش با اتکای به اطلاعات موجود در منابع تاریخی و با رویکردی توصیفی– تحلیلی تلاش دارد به بررسی این راه و شرایط و وضعیت آن در این دوره تاریخی و همچنین تأثیر تردد کاروان های حجاج ، زوار و تجار بر جغ رافیای شهری و انسانی این مسیر بپردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهند که شاهراه تهران– کرمانشاه به عنوان قسمتی از کریدور تاریخی جاده ابریشم و مسیر حرکت این کاروان ها علی رغم فقدان شرایط مناسب، بر جغرافیای منطقه تأثیرگذار بوده است که از آن جمله نقش این جاده به عنوان یک متغیر موثر بر تأسیس، رشد و توسعه شهر سلطان آباد (اراک) می باشد.

نوشتار پیش رو با استفاده از اسناد، منابع و گزارش های تاریخی به بررسی فرایند آموزش مناسک و هدایت مذهبی حجاج در کاروان های زیارتی می پردازد. زمان مورد مطالعه دوران تاریخی قاجار و پهلوی است و روش و رویکرد پژوهش، توصیفی تحلیلی می باشد.مسئله اصلی عبارت است از اینکه: فرایند آموزش و هدایت مذهبی حجاج و معتمران در کاروان های زیارتی دوره های تاریخی قاجار پهلوی به چه شکل و متأثر از چه عواملی بوده؟ و در حوزه وظایف کدام یک از افراد، گروه ها و یا طبقات اجتماعی تعریف می شده است؟ دستاوردهای این پژوهش نشان می دهند که این مهم، ابتدا ازجمله وظایف مُطوّفان و مُزوّران (ادلاء) بوده؛ ولی ازآن رو که آنان قادر به پاسخگویی به پرسش ها، رفع شبهات و حل مشکلات شرعی نبوده اند، درگذر زمان و بنا بر نیاز و ضرورت و با درخواست مردم، نهاد روحانیت عهده دار و متولی آن شده است.از مشکلات و آسیب های موجود در این حوزه می توان به عدم وجود متون و منابع آموزشی و همچنین فقدان سازوکارهای نظارتی اشاره نمود که متأسفانه تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشته است.

بهداشت درآموزه های اسلام از اهمیت و ارزش والایی برخوردار است؛ و در فرآیند برگزاری حج نیز همواره مورد توجه بوده است. در اینجا این سؤالات اساسی مطرح می گردد که در دوره های قاجار و پهلوی، چه وضعیتی بر حوزه بهداشت و درمان حجاج ایرانی حاکم بود؟ و آنان تحت چه شرایطی به انجام این فریضه دینی می پرداختند؟ منابع تاریخی حکایت از پایین بودن سطح خدمات بهداشتی   درمانی ارائه شده به حجاج در این دوره ها دارد. حکومت پهلوی به خاطر فقدان ریشه های مذهبی و نداشتن آگاهی لازم در خصوص جایگاه حج، توجهی به مشکلات حجاج نداشت؛ ولی پس از واقعه اعدام ابوطالب یزدی در حج 1322ش، و بحران سیاسی و قطع پنج ساله روابط دیپلماتیک ایران عربستان، به اهمیت موضوع پی برد و درصدد ساماندهی آن برآمد. بنابراین برای اولین بار در سال 1328ش. گروهی از پزشکان مجرب، به همراه امکانات مناسب، به حج اعزام شدند. در پی انتزاع حج از وزارت کشور و انضمام آن به سازمان اوقاف در سال 1351ش. توجه به این حوزه وارد مرحله جدی تری گردید. این نوشته تلاش دارد به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد، مدارک و سفرنامه های حجاج، به بررسی این موضوع بپردازد.

بدون تردید موضوع تهیه محل اسکان در شهرهای مکه و مدینه،  در ایام حج برای حجاج، از اهمیتی ویژه برخوردار است.  در اینجا این سؤالات اساسی مطرح می شود که در دوره های تاریخی مورد نظر، چه شرایطی برحوزه مسکن مورد نیاز حجاج ایرانی حاکم بوده؟ و فضای حاکم بر این شهرها چه شرایطی را برای آنان رقم می زده است؟ بررسی ها حکایت از آن  دارد که شهر مکه با وجود کوهستانی و نامناسب بودن فضای فیزیکی، ولی به دلیل تعامل بهتر مردمان آن با شیعیان، به نسبت مدینه مکانی مناسب تر ارزیابی می گردید.  شرایط اجاره منازل و نوع تعاملات حمله داران با مالکان و دلالان مسکن به طور کلی صورتی نامطلوب داشته که به همان وجه تا پایان دهه 40 شمسی  باقی بوده است. از ابتدای دهه 50  شمسی با تسلط سازمان اوقاف بر امور حج، سعی فراوانی شدکه  فرآیند اجاره منازل ضابطه مند گردد. ولی متولیان اوقاف بدلیل عدم برنامه ریزی مناسب توفیق چندانی در این  خصوص پیدا نکردند. در این نوشته تلاش می شود به شیوه توصیفی تحلیلی و با استفاده از اسناد، مدارک و سفرنامه های حجاج؛  به بررسی این موضوع پرداخته شود.  

هشتم شوال هر سال یادآور حادثه ای تلخ برای جهان اسلام، به ویژه عالم تشیع است؛ واقعه ای که طی آن قبور اهل بیت عصمت و طهارت(ع) و اصحاب پیامبر(ص) به همراه آثار پرارزش به جای مانده از روزگار صدر اسلام توسط پیروان فرقه وهابیت تخریب شد، این نوشتار با رویکردی توصیفی – تحلیلی به شرح این حادثه و پیامدها و عکس العمل هایی که در جهان اسلام پدید آورد، پرداخته و در ادامه به پاسخ این پرسش اساسی می پردازد که با وجود فضای ضد وهابی در ایران آن روز و تلاش های علما و نیروهای مذهبی در برخورد و ایجاد فشار بر وهابیون، چه عواملی موجب تلطیف این فضا و به محاق رفتن طرح «کمیسیون دفاع از حرمین شریفین» مرحوم مدرس و در ادامه رفع ممنوعیت حج و سپس به رسمیت شناختن و ایجاد روابط دیپلماتیک با حکومت تازه تأسیس آل سعود شد، در این نوشتار نشان داده شده که مساعی و تلاشهای عناصر بهایی حکومت وقت ایران در این خصوص نقش مهم و اساسی داشته است.

نوشتار حاضر به بررسی سفرنامه های حج رجال دوره قاجار می پردازد و با رویکردی توصیفی – تحلیلی، انجام مراسم حج توسط ایرانیان را در آن دوره تاریخی بررسی می کند. پرسش اساسی در این مقاله این است که مراسم حج توسط ایرانیان در آن روزگار به چه صورت انجام می شد و متأثر از چه عواملی بود. به نظر می رسد این سفر و به طور کلی چگونگی اجرای این مناسک و زیارت اماکن متبرکه آن سرزمین توسط ایرانیان شدیداً تحت تأثیر اختلافات ریشه دار اعتقادی و تاریخی مذاهب تشیع و تسنن بوده است. علاوه بر این، با توجه به تسلط دولت عثمانی بر این منطقه جغرافیایی، روابط بین دولت های ایران و عثمانی و نیز اوضاع سیاسی ـ اجتماعی روزگار، نقش تعیین کننده ای در این خصوص داشته است. افزون بر این، اوضاع و احوال جغرافیایی و محیطی از قبیل بُعد مسافت، گرمای شدید، بی آبی وخشکسالی و بیماری های مسری نیز در این خصوص بی تأثیر نبوده است.