Journal of Research and Rural Planning -پژوهش و برنامه ریزی روستایی

ایدة اصلی در مقالة حاضر این است که روستا و شهرهای کنونی نمی­توانند سکونتگاه­های مناسبی برای زندگی با کیفیت فراهم کنند؛ بنابراین، باید به دنبال الگوی جدیدی از سکونتگاه بود تا علاوه­بر داشتن سازگاری لازم با نیازها و خواسته­های جامعة نوین، زمینة توسعة پایدار و کاهش نبود تعادل در سکونتگاه­های شهری و روستایی کنونی را فراهم نماید. این مقاله از نظر روش، مبتنی بر تحلیل مفهومی- نظری و تجربی مسئله با اتکاء به اسناد نظری و آماری و تحلیل کیفی واقع­گرا از وضع موجود و آرمانگرا از وضع مطلوب سکونتگاه در ایران است. پایة نظری تحقیق را تجربة 20 سالة محقق در زمینة مطالعات و تحقیقات نظری و عملی، در عرصة شهرها و روستاها تشکیل می­دهد. بااین­حال، در شکل­گیری این ایده رویکرد اجتماعی-اکولوژیک به مسائل جامعه و دیدگاه و روش­های توسعة پایدار نقش مؤثری داشته است. تحلیل مسئلة سکونت شهری و روستایی نشان می­دهد که در گذار از جامعة سنتی به مدرن یا شبه­مدرن، الگوی سکونت نتوانسته است خود را با الگوی زندگی جدید و خواسته­های اجتماعی و اقتصادی سازگار کند. این فقدان تطابق بین نیازهای درحال دگرگونی جامعه و الگوی سکونت، ابتدا خود را در مهاجرت بی­رویه و شتابان روستایی به شهری و سپس در بروز مسائل و مشکلات شهری نشان می­دهد. یافتة اصلی تحقیق این است که برای حل مسائل و مشکلات جوامع شهری و روستایی که گاه حل­نشدنی به­نظر می­رسد، باید به دنبال راه­حل و الگویی جایگزین بود. به­عبارت­دیگر، در ارتباط با یافتن الگوی مناسب سکونتگاه برای دست­یافتن به معیارهای مناسب زندگی با کیفیت، باید پایان دوگانه­انگاری شهر یا روستا و شهر و روستا را اعلام کنیم و به دنبال شکل سومی از سکونت باشیم؛ باید از نگرش­های قالبی مرسوم در ارتباط با برنامه­ریزی روستایی و شهری فراتر رفت و در راستای بومی­سازی، دانش برنامه­ریزی، دیدگاه­ها و روش­های مرسوم را به چالش کشید. نتیجه اینکه الگوی مناسب سکونت که پاسخ­گوی نیاز امروز و فردای جامعه باشد، نه شهر و نه روستا است؛ بلکه شکل سومی از سکونتگاه است که بار اجتماعی و کیفیت زندگی در آن، محیطی زیست­پذیر و رضایت­بخش برای ساکنان خود فراهم می­کند.

ایجاد شهرک­های صنعتی در نواحی روستایی با هر هدفی، می­تواند در تعدیل مشکلات، تأمین اشتغال و درآمد برای روستاییان و نیز رفاه ساکنان روستاهای اطراف مؤثر باشد. هدف از انجام این پژوهش، بررسی میزان اثرگذاری ایجاد شهرک­های صنعتی بر اشتغال­زایی در روستاها و وضعیت شاغلان، به ویژه شاغلان روستایی است. مطالعة حاضر درصدد پاسخ به این سؤال است که با اشتغال روستاییان در شهرک صنعتی، چه تغییراتی در سطح زندگی آنان حاصل شده است؟ این تحقیق، بر مبنای هدف از نوع کاربردی و از نظر ماهیت و روش، توصیفی- تحلیلی است که شیوه­های جمع­آوری اطلاعات در این مطالعه تلفیقی از روش­های اسنادی و پیمایشی است. جامعة آماری تحقیق را شاغلان واحدهای تولیدی شهرک صنعتی به تعداد 56 نفر و کارفرمایان آن ها به تعداد 5 نفر هستندة که به وسیلة ابزار پرسشنامه از آن ها پرسشگری به عمل آمد. در این تحقیق مشخص شد که بیش از نیمی از شاغلان روستایی شهرک صنعتی در روستاهای با فاصة 1 تا 5 کیلومتری و حدود 82% در روستاهای با فاصلة 15 کیلومتری از شهرک صنعتی سکونت دارند. یافته های تحقیق نشان می دهد که واحدهای تولیدی شهرک صنعتی گرمی زمینه­ساز بهبود سطح زندگی شاغلان روستایی نسبت به دورة قبل از اشتغال شده است؛ به­طوری که امنیت شغلی، تغییر در وضعیت مسکن، تغییر در الگوی مصرف مواد غذایی و کالاهای بادوام، میزان مشارکت و ادامة زندگی در روستا از پیامدهای بارز شهرک صنعتی بر روی زندگی شاغلان روستایی بوده است.

یکی از عدم توزیع فضایی نامناسب خدمات روستایی در مناطق مختلف مشکلات عدیده ای را بوجود می آورد، که از جمله می توان به عدم سازگاری و توزیع ناعادلانه خدمات با توجه به ظرفیت های موجود اشاره کرد. منطقه مورد مطالعه در این تحقیق بخش دهدز شهرستان ایذه در استان خوزستان می باشد. هدف مقاله حاضر این است که با استفاده از داده های مکانی موجود از جمله لایه های ارتفاع، شیب، راه ارتباطی، تراکم جمعیت و... مکان یابی بهینه و مطلوب از مراکز خدمات روستایی برای بخش دهدز شهرستان ایذه بصورت پهنه تهیه و ارائه دهد. برای انجام پژوهش، از روش تحلیل سلسله مراتبی(AHP )، یعنی بصورت مقایسه زوجی و مبتنی بر وزن دهی معیارها در سیستم اطلاعات جغرافیایی شده است. در نهایت الگوی فضایی مناسب برای منطقه مورد مطالعه در زمینه مراکز خدمات روستایی بدست آمد. نتایج نشان داد که پهنه های انتخاب شده دارای وضعیت مطلوبی هستند؛ بگونه ای که 22 روستا در حدود39/168 کیلومتر مربع از مساحت محدوده مورد مطالعه، بعنوان مراکز خدمات روستایی کاملاً مناسب هستند؛ دیگر پهنه ها یعنی طبقه مناسب، با مساحت 64/211 کیلومتر مربع و 23 روستا، طبقه نسبتاً مناسب با مساحت 74/157 کیلومتر مربع و 20 روستا، طبقه نامناسب با مساحت 05/416 کیلومتر مربع و با 38 روستا و همچنین طبقه کاملاً نامناسب منطقه با مساحت 42/463 کیلومتر مربع و واقع شدن 31روستا دارای درجات اهمیت متفاوتی برای مکان یابی هستند. پیشنهاد می شود، که برنامه ریزان نگاه ویژه ای به ایجاد یک سایت اسکان برای روستاهای کم جمعیت و دورافتاده در محدوده مورد مطالعه داشته باشند.

مشارکت زنان را به عنوان نیمی از نیروی کار موجود در جوامع توسعه­یافته و درحال توسعه، نمی­توان نادیده گرفت. بر اساس گزارش F.A.O به کنگرة امنیت غذایی، زنان در دهة اخیر به­طور متوسط 50% از تولیدات بخش کشاورزی را برعهده داشتند؛ زیرا آن­ها در همة مراحل تولید محصولات کشاورزی و تولیدات دامی و به­طور کلی تمامی امور، دوشادوش مردان فعالیت می­کنند. هدف از این تحقیق، شناسایی و تعیین نقش زنان روستایی در فعالیت بخش کشاورزی و شناخت عوامل مؤثر بر میزان مشارکت زنان و نیز موانع مشارکت زنان در بخش کشاورزی است. روش تحقیق، توصیفی – تحلیلی بوده است و برای جمع آوری اطلاعات از مطالعات کتابخانه ای و پیمایشی استفاده شده است. جامعة آماری تحقیق را 4200 نفر از زنان روستایی 15 سال به بالای شهرستان فریدون­شهر تشکیل می دهند. حجم نمونه با استفاده فرمول کوکران 250 نفر تعیین شد. برای تعین اعتبار متغیرهای تحقیق از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار آن برابر با 85% به­دست آمد. برای تحلیل داده ها از نرم­افزار آماری SPSS، آزمون های آماری t تک­نمونه ای و ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج تحقیق نشان داد که زنان روستایی در امور اجتماعی و اقتصادی مشارکت زیادی دارند؛ به­گونه­ای که از نظر تعامل اجتماعی تقریباً 25% از زنان در تصمیم­گیری­های مجامع و تشکل­ها دارای نقش مؤثری بوده­اند. از بعد اقتصادی بین 250 زن روستایی نمونة تحقیق، 75% در امور زراعی، 63% در بخش دامداری، 48% در بخش صنایع دستی، 32% در بخش تولید گلخانه­ای، 76% در بخش پرورش ماکیان، 45% بخش در پرورش زنبورعسل و 71% در بخش پرورش ماهی قزل­آلا مشارکت داشته­اند. همچنین، میانگین مشارکت زنان با استفاده از روش t تک­نمونه ای برابر با 1/3 است که نشان­دهندة سطح مشارکت متوسط تا زیاد است. علاوه­براین، بین متغیرهای تعداد دام، میزان مالکیت، شرکت در کلاس­های آموزشی، بُعد خانوار و سن با میزان مشارکت رابطة مثبت و معنی­داری وجود دارد. مهم­ترین موانع مشارکت زنان نیز وضعیت تأهل، ممانعت مردان و تخصصی­نبودن آموزش ها بوده است.

کیفیت زندگی و ابعاد آن هدف توسعه محسوب می­شود. مقولة توسعه که از امکانات اولیة مادی گرفته تا وضعیت آرامش روانی، پهنة وسیعی از زندگی فرد را دربرمی­گیرد. هدف توسعه در سطوح محلی، ملی و بین­المللی بهبود کیفیت زندگی است و آینده بشر متکی بر درک بهتر سازه­هایی خواهد بود که بر کیفیت زندگی تأثیرگذارند؛ بنابراین، پژوهش در مورد کیفیت زندگی، در پیش­برد برنامه­های توسعة پایدار در مناطق روستایی انکارنشدنی است؛ براین­­اساس، هدف از انجام این پژوهش بررسی تأثیر رفاه و سرمایة اجتماعی بر کیفیت زندگی در مناطق روستایی شهرستان بویراحمد بود. این تحقیق به روش پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسشنامه صورت پذیرفت. کارشناسان، روایی صوری و محتوایی پرسشنامه را تأیید کردند و پایایی آن نیز با استفاده از آزمون آلفای کرونباخ از 65/0 تا 77/0 برای متغیرهای گوناگون به­دست آمد. جامعة آماری پژوهش، سرپرستان خانوارهای روستایی شهرستان بویراحمد بودند که با استفاده از نمونه گیری خوشه­ای چندمرحله­ای، 223 نفر از سرپرستان خانوارهای روستایی این شهرستان انتخاب و مطالعه شدند. نتایج نشان داد که از نظر کیفیت زندگی، خانوارهای مورد مطالعه به چهار دستة کیفیت زندگی پایین، متوسط، خوب و عالی تفکیک­شدنی هستند. افزون­برآن، یافته­ها حاکی از آن بود که بین کیفیت زندگی و سرمایة اجتماعی رابطة معنی­داری وجود ندارد؛ حال­آنکه کیفیت زندگی رابطة معنی­داری با رفاه اجتماعی داشت. طبق نتایج تحلیل رگرسیون، متغیرهای تعداد اعضای خانوار، اراضی تحت مالکیت و رفاه اجتماعی بیش از 7/45% از تغییرات واریانس در کیفیت زندگی را تبیین می کنند.

توسعه پایدار و مستمر هر کشوری وابسته به پایداری نظام کشاورزی است . بنابراین دست یابی به یک نظام کشاورزی پایدار، یکی از سیاست های مهم بخش کشاورزی کشورها است . پایداری نظام کشاورزی به عوامل متعددی بستگی دارد. بررسی و شناسایی این عوامل می تواند در تدوین سیاستها و راهبردهای کشاورزی پایدار نقش مهمی ایفاء کند. هدف این پژوهش، شناسایی و ارزیابی عوامل مؤثر بر پایداری نظام کشاورزی است که به صورت مطالعه موردی در مناطق روستایی بخش مرکزی شهرستان مینودشت صورت گرفته است . روش تحقیق در این بررسی از نوع توصیفی- تحلیلی و پیمایشی بوده که با استفاده از جمع آوری داده ها از طریق روش های میدانی بدست آمده است. جامعه آماری این تحقیق سرپرستان خانوارهای تمامی روستاهای بخش مرکزی شهرستان مینودشت می باشد که با استفاده از فرمول کوکران نمونه ای به حجم 194 نفر از بین آنها به صورت تصادفی انتخاب شده و با ابزار پرسشنامه مورد مطالعه قرار گرفته اند. به منظور سنجش ضریب اعتبار پرسشنامه آزمون پیش آهنگی انجام گرفت که ضریب اطمینان آلفای کرونباخ آن بیش از 79/0 درصد بدست آمد. نتایج حاصل از طریق تجزیه و تحلیل های آماری در نرم افزار SPSS نشان می دهد پنج عامل حمایت های خدماتی- زیربنایی، عملیات زراعی پایدار محور، اجتماعی- مشارکتی، اکولوژیکی و اقتصادی قادرند بیش از 58 درصد از واریانس پایداری نظام کشاورزی را تبیین کنند که توجه به این عوامل در برنامه ریزی ها ضروری به نظر می رسد. واژه های کلیدی: عامل ها، پایداری، نظام کشاورزی، مناطق روستایی، بخش مرکزی شهرستان مینودشت .