فرهنگ

در باب تاریخ اسلامی اصفهان از قرن چهارم هجری تاکنون کتابهای متعددی به رشته تحریر درآمده و تنها تاریخ این دیار در قرون اولیّه اسلامی با ابهام آمیخته، و متأسفانه محققان تاریخ اصفهان نسبت به سرگذشت این خطه طی سه قرن اوّلیه اسلامی توجه کافی مبذول نداشته اند. مطلوب این مقاله در بررسی کلی تاریخ سیاسی اصفهان در قرون نخستین هجری قمری، رفع ابهام از این مقطع حساس تاریخی از حیات دیرپا و افتخار آمیز این دیار است.در این رهگذر آن چنانکه ملاحظه خواهد شد، مسائلی به چشم می خورد که بررسی و تحلیل تاریخی آنها می تواند نتایج جالبی داشته باشد.

نیشابور قرنها متمادی در تاریخ ایران از شهرهای مهم و پر رونق بوده است.این شهر در دوران قبل از اسلام صاحب اشتهار بوده، و پس از اسلام بر آبادانی و اهمیت آن افزوده شد.از بین چهار شهر اصلی خراسان یعنی نیشابور، هرات، بلخ و مرو، این شهر در قرون نخستین اسلامی بیش از همه کانون فعالیتهای علمی، رونق اقتصادی و تحولات سیاسی بوده است.اما در واقعه حمله مغول، نیشابور درجه اعتبار و اشتهار پیشین را از دست داد.نابودی این شهر آبادان و پرآوازه به دست مغول در تاریخ بسیار معروف و مشهور است.اما شاید همگان توجهی بدین نکته نداشته باشند که نابودی نیشابور به دست مغولان پس از یک قرن تحمل مصائب فراوانی که بر این شهر رفته بود، صورت گرفت.مغولان اگر چه در سال 618 ه مردم شهر را کشتار کردند، اما افول قطعی شهر در سال 633 ه مشخص شد.از حدود یک قرن قبل از آن تاری، نیشابور به عنوان مرکز سیاسی خراسان، عرصه جدال پرخسارت و جبران ناپذیری بود که میان مدعیان جانشینی سلجوقیان در خراسان صورت گرفت، سرآغاز این دوران، جنگ«قطوان»در سال 536 ه بود، و تا سال 633 ه به طول انجامید.این تحقیق روزگار پر محنت و زندگی توأم با مشقت نیشابوری در آخرین قرن عظمت و شوکت آن را بررسی می نماید.

در این گزارش از خوراک و پوشاک مردم در سرزمینی سخن می رود که خاورانش به مرزهای چین و باخترانش به کومش(قومس)و مازندران ایران، شمالش به روسیّه و جنوبش به هند و مکران و سیستان پیوند خورده است و در ابعاد زمانیو مکانی دور و درازی که به آن پرداخته شده، به خاوران ایران یا خراسان بزرگ، خوارزم و ماوراءالنهر اطلاق می گردیده، و گاه در این گذرگاه تاریخی، زندگی بخشی از سرزمینهای همسایگان را نیز دربرمی گرفته است و به هر روی، این همه سرزمینهای فراخ را که در عرف جغرافیایی سیاسی امروزه آن را آسیای مرکزی می نامند، خراسان بزرگ، بخشهای گسترده ای ازافغانستان، و جمهوریهای نو استقلال یافته ترکمنستان، تاجیکستان، ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان در این مرزبندیها جا گرفته است.

بررسی پدیده های فرهنگی دانش، فن و صنعت( هنر)و نحوه شکل گیری، و به مرور جدائی و تحول و توسعه نسبی آنها موضوع اصلی این نوشتار است.نخست در بیان جریان شکلگیری و شناخت پدیدارهای فرهنگی، از سه اصل:جامعیت تاریخی، تفکیک اجتماعی و فراگرد هماهنگ سخن به میان می آید و به دنبال آن در بحث زمینه های اندیشه، دانش، روند آموزش و انتقال، از دانشها و زمینه تاریخی-فرهنگی جامعه-گفتار و نوشتار یا آموزش در جامعه( زبان و زبانها)و تاریخ( خط و خطّها)تحلیل به عمل می آید و اسطوره خطّآموزی در فرهنگ ایران و نوشتارهای بازمانده از عهد باستان و نیز منصب دبیری به گونه منزلتی فرهنگی-حکومتی مورد بررسی قرار می گیرد. در شناخت پدیدارهای مادی فرهنگی، سکونتگاهها و شیوه معماری ایرانیان و انواع دست بافتها و دست ساختهای( حرفه، فن و صنعت)آنان و نحوه تحول پدیدارهای یاد شده از دوران قبل از تاریخ تا پایان عصر ساسانیان بر پایه اسطوره ها و سندهای گوناگون و پژوهشها، بازشناسی و از چگونگی آموزشهای عمومی آنها در ادوار تاریخی سخن گفته می شود. در پایان با بازبینی بررسی فراهم آمده، استنتاجهائی چند به گونه حاصل سخن ارائه می گردد و در آن فزون بر شناخت تطورات تاریخی، راه شناخت آینده فرهنگی ایران دردوره های بعد، در پیوند با گذشته جامعه هموار می شود.

خواست بنیادی مقاله حاضر، بررسی چگونگی فرمانروایی جانشینان نادرشاه افشار در خراسان، تحولات آن و سرانجام حکومت آنان است.

آنچه در این مجموعه آمده، متن چهارده سخنرانی است از شخصیتهای علمی، فرهنگی و مذهبی.چهره و شخصیت مدرس، و نظرگاههایی درباره مشروطیت و ادبیاتش از دیدگاههای گوناگون و از نقطه نظرات مختلف مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته است.با توجه به اینکه اثر حاضر بخشی از مقاله های بسیاری است که برای سمیناری تحت عنوان«مدرس و تحولات سیاسی تاریخ معاصر ایران»که در آذر ماه سال 1374برگزار گردید-فرستاده شده بود.بنابراین، مجموعه را باید گزیده ای از تمامی مقالات مذکور دانست، و از همین رو سخنرانی افتتاحیه، گزارش دبیر سمینار و سخنرانی اختتامیه نیز در این مجموعه برای معرفی و هدف از برگزاری این سمینار جایی را گرفته است.با معرفی برخی از مقاله های مجموعه می توان به ارزیابی مختصر و محتوایی فکری، علمی و فرهنگی این مجموعه پرداخت و پی برد.