سید حجت موسوی

در سال­های اخیر با افزایش خسارات ناشی از وقوع زمین­لغزش، بشر در صدد کاهش زیان­های آن برآمده است. از آنجا که پیش بینی زمان دقیق وقوع زمین­لغزش از توان علمی انسان خارج است، بنابراین، با شناسایی مناطق مستعد زمین­لغزش و رتبه­بندی آنها می توان تاحدودی از خطرات ناشی از رخداد این پدیده جلوگیری نمود. هدف از این پژوهش شناسایی عوامل موثر در زمین­لغزش و پهنه بندی شهرستان خرم­آباد به لحاظ وقوع این رخداد، با استفاده از مدل AHP و تکنیک GIS است. در این راستا، ابتدا با توجه به موقعیت زمین­لغزش­های به وقوع پیوسته، مطالعات تطبیقی و نتایج سایر محققان، 5 معیار، 13 زیرمعیار و 77 کلاس برای این مهم شناسایی شد. سپس با استفاده از مدل AHP عوامل مربوطه ارزیابی و تعیین وزن گردید. در پایان لایه­های رستری عوامل در محیط نرم افزار Arc GIS تهیه و تلفیق گردید. نهایتاً مدل و نقشه پهنه­بندی خطر زمین لغزش منطقه تهیه و ارائه گردید. برای تأیید نتایج، مدل ارائه شده با رخدادهای مشاهده شده مورد ارزیابی مقایسه­ای قرار گرفت. نتایج نشان می­دهد که در بین عوامل موثر، زیرمعیارهای فاصله از جاده، فاصله از آبراهه و تراکم آبراهه به ترتیب با اوزان 2043/0، 1717/0 و 1545/0 به عنوان مهمترین عوامل در ایجاد زمین­لغزش در منطقه مطالعاتی شناسایی شده­اند. براساس مدل ارائه شده، حدود 51/25 درصد (8/ 1603 کیلومترمربع) از مساحت شهرستان خرم آباد دارای خطر وقوع بسیار زیاد (17/6 درصد) و خطر وقوع زیاد (34/19 درصد) است. نتایج حاصل از ارزیابی دقت و صحت مدل تهیه شده، روند صعودی شاخص زمین­لغزش از پهنه خطر خیلی کم به سمت پهنه خیلی زیاد را نشان داده و نشان دهنده دقت لازم مدل مزبور است.

طوفان های گردوغبار علاوه بر اینکه عامل مهمی در هدر رفت خاک، خسارات اقتصادی به بخش های صنعتی، کشاورزی و شریان های ارتباطی در اکثر مناطق ایران خصوصاً غرب و جنوبغرب محسوب می گردد، می تواند باعث تهدید حیات انسان هم از نظر سلامتی و هم تولید مواد غذایی باشد. بنابراین، هدف از این پژوهش شناخت و بررسی الگوهای گردشی اتمسفری ایجاد کننده گردوغبار به ایلام در بازه زمانی ۱۹ ساله (از ۱/۱/۱۹۸۷ تا ۳۱/۱۲/۲۰۰۵) است. بدین منظور، ابتدا با شناسایی تعداد روزهای گردوغبار ایلام، پایگاه داده های محیطی تشکیل و داده های فشار تراز دریا، ارتفاع ژئوپتانسیل سطح ۵۰۰ هکتوپاسکال، جهت باد، سرعت قائم، دما، شیو فشار و گردوغبار جهت تشکیل پایگاه داده های گردشی تعیین گردید. سپس یک تحلیل خوشه ای پایگانی با روش ادغام وارد و فاصله اقلیدسی بر روی ماتریس داده ها به منظور تعیین الگوهای گردشی صورت گرفت که برای روزهای گردوغباری ایلام، پنج الگوی گردشی برای فشار تراز دریا و چهار الگوی گردشی برای ارتفاع ژئوپتانسیل تراز ۵۰۰ هکتوپاسکال شناسایی گردید. نتایج نشان می دهد که غالباً سامانه های موّجد بارش به دلیل فقدان رطوبت عامل ایجاد و انتقال طوفان های گردوغبار به منطقه مطالعاتی هستند. همچنین کم فشار سودان و کم فشار گنگ در سطح زمین و فرود بلند مدیترانه، فرود دریای سرخ و پرارتفاع جنب حاره آزور در سطوح میانی جو مهم ترین سامانه های همدید تاثیرگذار و انتقال گردوغبار به غرب ایران و منطقه مطالعاتی هستند. در روزهای فرین گردوغبار حاکمیت کم فشارهای پاکستان و خلیج فارس در جنوب و غرب کشور و وجود ناوه ای بر روی مدیترانه همراه با تشکیل سلول ثانویه ٔ واچرخندی در ایران باعث انتقال حداکثر گردوغبار به منطقه شده است. همچنین الگوهای بردار باد تراز دریا نشان دهنده جریانات غربی و شمالغربی با شدت زیاد بوده و سرعت قائم تراز دریا نیز حرکات عمودی صعودی در غرب ایران و شرق عراق با حداکثر کاهش ۴/۰ پاسکال بر ثانیه را نشان می دهد.

یکی از مهم ترین راه کارهای مدیریتی مناطق خشک و نیمه خشک، شناخت و به کارگیری اصول محیطی حاکم بر رفتار ماسه های متحرک به ویژه تپه های برخانی است. برخان ها یکی از رایج ترین اشکال تراکم بادی بوده که از کنش متقابل جریان باد و بستر ماسه نشأت می گیرند. تحرک و پویایی این عوارض در مناطق تحت استیلا، کانون تهدید و بحران مراکز سکونتی و ارتباطی بوده و حجم رسوبات، شاخصی از میزان جابجایی آن محسوب می گردد؛ بنابراین دستیابی به میزان حجم برخان می تواند به عنوان شاخصی در جهت شناخت رفتار، نحوه عملکرد و تعیین وضعیت سیستم برخانی عمل نماید. هدف از این پژوهش مدل سازی برآورد حجم تپه-های برخانی جنوب کویر حاج علی قلی با استفاده از مولفه های مورفومتری آن ها و از طریق روش تحلیل آماری رگرسیون غیرخطی ساده و چندگانه است. نتایج مدل سازی حاکی از ارتباط معنی دار توانی بین مولفه های عرض، طول، ارتفاع و مساحت با حجم برخان می باشد که حداکثر ارتباط معنی دار توانی بین حجم و مساحت برخان با ضریب تبیین 993/0 و انحراف معیار برآورد 169/0 وجود دارد. نتایج مدل سازی رگرسیون غیرخطی چندگانه نیز حاکی از روابط معنی دار پارامترهای مورفومتری برخان جهت محاسبه حجم آن می باشد که حداکثر ارتباط معنی دار حاصل ضرب بین حجم با مولفه های مساحت و ارتفاع با ضریب تبیین 999/0 وجود دارد، بنابراین در صورت دستیابی به یکی از پارامتر های مورفومتری، می توان حجم برخان را با استفاده از مدل-های توانی ارائه شده، برآورد کرد و در صورت دستیابی به دو مولفه، حجم برخان را از طریق مدل های مناسب غیرخطی حاصل ضرب با دقت بیش تری محاسبه نمود.

تپه های برخانی در مناطقی مشاهده می شوند که قابلیت دسترسی باد به ماسه کم است و مسیر باد غالب در اکثر طول سال تقریباً ثابت است. یکی از رایج ترین چشم اندازهای بادی منطقه جنوبی کویر حاج علی قلی، تپه های برخانی هستند. در این پژوهش، تلاش شده است تا ویژگی های شکل شناسی برخان های مطالعاتی با استفاده از روش های مدل سازی ریاضی و آماری شکل آنها تشریح گردد. نتایج حاصل از این روش در بررسی شکل برخان و شناسایی نحوه رفتار آن اهمیت بسیار دارد. مدل سازی ریاضی شکل برخان ها از طریق شبیه سازی آنها در دستگاه مختصات و با استفاده از معادلات غیرخطی سهمی صورت گرفته، که در مجموع برای سهمی دامنه رو به باد برخان یک معادله و برای سهمی دامنه باد پناه معادله ای دیگر محاسبه گردیده است. با استفاده از روش مدل سازی آماری، نوع و شدت روابط بین مؤلفه های ریاضی و مورفولوژی برخان تعیین شده است که حاکی از تبعیت روابط موجود از رابطه توانی با حداکثر ضریب تبیین و کمترین میزان خطای برآورد نسبت به دیگر روابط است. تلفیق دو روش مذکور شالوده ای بنیادی برای شبیه سازی برخان در محیط های مجازی و آزمایشگاهی است و یکی از مهم ترین نتایج این پژوهش تبدیل دو روش مدل سازی ریاضی و آماری مورفولوژی برخان به یکدیگر است. فاصله کانونی از پارامترهای مهم سهمی های برخان است، که حالت های مختلف برخان ها را نسبت به یکدیگر بیان می کند. اگر فاصله کانونی برخان کاهش یابد، دهانه آن تنگ تر می شود و حالت واگرایی بازوهای برخان نیز کاهش می یابد. برخان هایی که فاصله کانونی بیشتری دارند، دارای پهنای عریض تر، ابعاد وسیع تر و حجم بیشتری هستند.

تپه های ماسه ای، از کنش متقابل جریان باد و بستر ماسه سرچشمه می گیرند. برخان ها، یکی از اشکال تراکمی بادی هستند و در نواحیی که ماسه برای پوشاندن کامل سطح وجود نداشته باشد و باد در اغلب طول سال از جهت یکسانی برخوردار باشد، تشکیل می شوند. این عوارض، از ماسه متحرک تشکیل شده، از مهمترین ویژگی آنها پویایی و تحرکات جانبی است که بخشی از آنها، کانون های بحران و تهدید کننده مراکز مسکونی شهری و روستایی، مراکز اقتصادی و نظامی و شریان های ارتباطی محسوب می گردند. به طور کلی، برخان ها متناسب با شدت باد و به طور معکوس متناسب با ارتفاع خود جابه­جا می شوند. میزان جابه­جایی آنها تابعی از شدت باد، مورفولوژی سه بعدی برخان و تعاملات بین آنهاست. یکی از رایجترین ناهمواری های بادی جنوب کویر حاج علیقلی تپه های برخانی هستند. در این پژوهش، پارامترهای مورفومتری برخان و میزان جابه­جایی سالیانه آن (از 10/1/1387 تا 10/1/1388) از طریق پیکه کوبی اندازه گیری شده است. سپس با استفاده ار روش آنالیز رگرسیون، نوع و شدت ارتباط بین میزان جابه­جایی و مؤلفه های مورفومتری برخان بررسی و به منظور برآورد میزان جابه­جایی مدل هایی ارایه شده است. با استفاده از این مدل ها، می توان میزان جابه­جایی سالیانه برخان های محدوده مطالعاتی را به آسانی محاسبه نمود. نتایج به­دست آمده نشان می دهد، که ارتباط بین میزان جابه­جایی و مؤلفه های مورفومتری برخان از روابط ساده خطی، توانی و نمایی پیروی می کند. ارتباطات حاصل از رابطه سنجی بین میزان جابه­جایی با مؤلفه های مورفومتری برخان، حاکی از حداکثر ارتباط معکوس معنی دار نمایی میزان جابجایی با مؤلفه ارتفاع با ضریب تعیین 915/0 و انحراف معیار برآورد 133/0 است. شناخت مؤلفه های مورفودینامیک برخان می تواند به عنوان شاخصی برای تعیین وضعیت سیستم برخان عمل کرده، مبین روندهای آن نیز باشد. علاوه بر این، شناسایی و برآورد دقیق این مؤلفه ها برآیندی از میزان تهدید و تخریب را در اختیار مدیران محیطی قرار می دهد که بررسی آنها، مناطق گوناگون را از نظر مدیریت محیطی تعیین و اولویت بندی می کند.

نبکا ها عموماً در مناطقی که میزان ماسه آن متوسط و رطوبت کافی برای حیات گیاه موجود باشد، ظاهر می شوند. به طور کلی نبکا واکنش خودتنظیمی اکوسیستم در مقابل تنش فرسایش بادی است، به عبارت دیگر، سیستم محیطی با ایجاد این چشم انداز، سعی در تعدیل فشار فرسایش بادی می کند. تنوع گسترد ه ای از چشم انداز نبکا در کمربند سبز کویر سیرجان مشاهده می شود. هدف از این پژوهش گروه بندی مقایسه ای نبکا های شما ل شرق کویر سیرجان و معرفی مناسب ترین نوع آن ها جهت تثبیت ماسه های روان، با استفاده از آنالیز مولفه های مورفومتری نبکا از طریق الگورینم TOPSIS است. این الگوریتم یکی از روش های تصمیمم گیری چندمعیاره است که ضمن ترکیب معیار های کمی و کیفی متعدد و وزن دهی متناسب با اهمیت هر معیار، می تواند در انتخاب به ترین گزینه به تصمیم گیران کمک کند. در این راستا ابتدا مهم ترین پارامتر های مورفومتری 392 نبکا از گونه های گز، اشنان، خارشتر و گل گزی به روش نمونه برداری طولی مورد اندازه گیری میدانی قرار گرفت؛ سپس با ارزیابی مقایس های آن ها از طریق الگوریتم TOPSIS، مبادرت به اولویت بندی نبکا های مطالعاتی گردید. نتایج نشان می دهد که نبکای گز با وزن 818/0 بیش ترین تأثیر را در تثبیت ماسه های روان دارد. نبکای اشنان نیز با وزن 151/0 نسبت به نبکای گز از اهمیت کمتر و نسبت به نبکا های خارشتر و گل گزی از ارجحیت بیش تری برخوردار است. در مقابل، نبکای گل گزی و خارشتر به ترتیب با اوزان 028/0 و 002/0 کم ترین بهره وری را دارند. بنابراین برای اجرای طرح های تثبیت ماسه در منطقه مطالعاتی، در درجه اول توسعه سیستم نبکای گز و در مرحله دوم توسعه سیستم نبکای اشنان بیش ترین اهمیت را داشته و در صورت اجرا بالا ترین بهره وری را خواهند داشت. نتایج این پژوهش در مدیریت سیستمی مناطق بیابانی و طرح های تثبیت ماسه های متحرک ارزنده خواهد بود.

در اثر فشار نیروهای داخلی یک سری شکستگی هایی در طبقات پوسته زمین ایجاد می شود. اگر این طبقات شکسته شده حرکت کرده و به طور جانبی و یا قائم نسبت به یکدیگر جابجا شوند گسلها را به وجود می آورند. گسل های متعددی در ایران وجود داشته و دارند که از نشانه های تکتونیک فعّال منطقه محسوب می شوند. یکی از مهمترین مناطق گسلی ایران، منطقه ایران مرکزی است که با دارا بودن 9 گسل مهم، متراکمترین منطقه گسلی ایران می باشد. در منتهی الیه شمال کویر بزرگ و در قسمت جنوب منطقه شاهرود - سمنان گسلی به نام گسل تُرُود – اِنجیلو وجود دارد که از گسلهای مهم و فعّال ایران مرکزی به شمار می رود. این گسل با داشتن روند شمال شرقی - جنوب غربی حرکات راست لغزِ چپ گرد و شیب 80 درجه، یک گسل عادّیِ معکوس، پرشیب و نزدیک به عمود محسوب می شود. جابجایی های جانبی و قائم مداوم این گسل، سبب ایجاد لندفرمها و آثار و اشکال ویژه ای در منطقه تُرُود – سَتْوِه شده که از لحاظ ژئومورفولوژی حائز اهمیّت و قابل بررسی و تحلیل می باشد. از جمله آثار فعالیتهای این گسل می توان به ایجاد ناهمواریها و چین خوردگی های محلّی، افزایش ارتفاع دیواره چینها و درّه های تکتونیکی منطقه، افزایش ارتفاع گنبدهای نمکی، تسریع و تشدید فعالیت های ماگماتیسم منطقه، مرز محلّی بین کوه های پراکنده شمال دشت کویر و زمینهای پست مجاور، جدا سازی افیولیت ملانژهای منطقه سبزوار از منطقه کویر بزرگ، زمین لرزه سال1331 ترود هدایت آبهای زیر زمینی منطقه اشاره کرد. به طور کلی تکتونیک فعّال این منطقه و پیامدهای خاص آن را می توان به وجود گسل ترود نسبت داد.