محمدباقر آخوندی

در شرایط کنونى، شناخت دقیق قوم یهود و به ویژه نماد اصلى آن «صهیونیسم» به دلیل خطراتى که متوجه اسلام و مسلمانان نموده، ضرورتى انکارناپذیر یافته است. از سوى دیگر پیچیدگى هاى متعدد فرهنگى، اجتماعى و نژادى این قوم، شناخت مبنایى آنرا فقط از طریق آیات وحى ممکن نموده است. بررسى ها نشان مى دهد که دوره هاى تاریخى قوم یهود و به ویژه دوره حضرت موسى(ع) و فرعون، از عمده ترین مباحث قرآن مجید به شمار مى رود. در این مقاله نیز بیش از 370 آیه از آیات شریفه قرآن مورد بررسى قرار گرفته و با مراجعه به سه تفسیر گرانسنگ المیزان، نمونه و مجمع البیان، پانزده ویژگى یا شاخص منحصر به فرد فرهنگى، اجتماعى و قومى این گروه، با نگاهى جامعه شناختى استخراج و ارائه گردیده است که مى تواند استراتژى مسلمانان را در برخورد با قوم یهود در حال حاضر مشخص نماید.

در اکثر پژوهش هایی که به سنجش و ارزیابی دینداری در ایران پرداخته اند، از الگوهایی استفاده شده که در بستری غیر از فرهنگ آرمانی اسلام تهیه شده اند و مناسبت کمتری با معیارهای دینداری فرد مسلمان دارند. بر این مبنا، پرسش این است که آیا مبتنی بر منابع دین، می توان الگویی قرآنی برای سنجش و ارزیابی دینداری فرد مسلمان ارائه کرد؟ با فرض وجود چنین امکانی، هدف این تحقیق استخراج الگوی سنجش دینداری از قرآن مجید با استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی و طبقه بندی نظری مفاهیم و مقولات است. نتایج نشان می دهد الگویی که با این روش به دست می آید، بر خلاف الگوهای قبل از خود، دارای هفت مرتبه قابل سنجش است که از ضعیف ترین تا قوی ترین مرتبه در پی هم قرار می گیرند. لذا ارتقا از مراتب پایین تر به بالاتر، با احراز شاخص های مرتبه بالا امکان پذیر است. اجرای پرسش نامه مربوط به سنجه مراتب دینداری نشان داد که این الگو و سنجه مربوط به آن، از روایی و اعتبار بالایی در جامعه نمونه برخوردار است.

آیا میتوان مفاهیم، مقولات و گزارههای جامعهشناسی را از قرآن مجید استنباط و استخراج کرد و مبتنی بر آن نظریه پردازی نمود؟ روش تحقیق تحلیل اسنادی است.برای وصول بهاین هدف، تمامآیات قرآن کریم مورد بررسی قرار گرفت و آیاتی که به نوعی به موضوع اشاره داشتند، استخراج شدند. سپس، مبتنی بر روش تحلیل محتوای کیفی و نظریه زمینهای، آیات و تفاسیر مورد نظر در ذیل هر آیه، به مفاهیم اصلی و فرعی تجزیه شدند و استنباط مفاهیم جامعهشناسی بر اساس مفاهیم تجزیه شده، صورت گرفت. بر این اساس، مقولات محوری و سپس خط اصلی داستان مشخص و مفاهیم اصلی و فرعی تبدیل به گزارههای جامعهشناسی شدند و با بررسی مجدد، گزارههای به دست آمده که بالغ بر 10 هزار گزاره میشوند، طبقهبندی و مقولهبندی شدند. بر اساس طبقه بندی انجام شده، 66 موضوع کلان جامعه شناسی به دست آمده است که تفسیر هر کدام از آنها زمینه نظریه پردازی در همان حوزه را فراهم میکند.

به تصریح بسیاری از آیات قرآن و یافته های جامعه شناسی، دینداری در برابر انحرافات اجتماعی مصونیت ایجاد می کند و زمینه کاهش آنها را فراهم می آورد؛ اما پرسش این است که با این ویژگی دینداری، چرا بخشی از دینداران، اهل کج رفتاری نیز هستند؟ چرا بعضی مواقع دینداری نه تنها مصونیت ایجاد نمی کند که به گسترش انحرافات و مسائل اجتماعی با اشکالی جدید می انجامد؟ بنابراین، هدف، تبیین این مسئله با مراجعه به آیات قرآن و تفاسیر است. این هدف با اتخاذ رویکردی تفسیری و پدیدارشناسانه و استفاده از روش تحلیل محتوای کیفی، میسر شده است. نتایج نشان می دهد راز مسئله تحقیق در سیالیت و مدرج بودن دینداری نهفته است. از آنجا که دینداری با نگاهی تقلیل گرایانه، دارای هفت مرتبه قابل سنجش تجربی است، در اولین مراتب به دلیل ضعف و سستی ایمان، احتمال بروز انحراف اجتماعی بسیار است و با عبور از مراتب اولیه و حرکت به مراتب بالاتر، دینداری تقویت می شود.

هدف این مقاله بررسی نفوذ اجتماعی دین از طرق افزایش سرمایه اجتماعی در آموزه های قرآن است. این مهم از طریق تحلیل محتوای کیفی تفاسیر قرآن،کدگذاری و طبقه بندی مفاهیم بدست می آید. یافته های این تحقیق نشان می دهد،افزایش علاقه مندی به پیام، تحریک احساسات و عواطف، وابستگیهای دوستانه، روابط اجتماعی گرم، دوستانه وچهره به چهره، اعتماد و داشتن تعهد بر نفوذ اجتماعی دین می افزاید. نتیجه آنکه می توان با افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه، نفوذ اجتماعی دین را افزایش و زمینه تغییر نگرش و عقاید را از این طریق فراهم کرد.

بنابر پژوهش ها و آمارهای متعدد، کج روی ها و انحرافات اجتماعی رو به فزونی و تزاید دارد. تبدیل این کج روی ها به مسائل اجتماعی، کمترین نتیجه حاصل از این شرایط است. امروزه اعتیاد به مواد مخدر و ده ها جرم ناشی از آن، به کلافی سر درگم بدل گردیده که خانواده های بسیاری را تحت تاثیر قرار داده، هزینه های کنترل اجتماعی را افزایش داده و جریان جامعه پذیری را با مشکل مواجه کرده است. آیا نمی توان راه حلی میان بُر، کم هزینه، کم خطر و مبتنی بر فرهنگ اصیل اسلام پیش نهاد تا این همه لئامت را یک جا تطهیر نماید و انسان های لاابالی و منحرف را به افرادی غیرت مند و اهل خیر و صلاح تبدیل کند. این مقاله، مستند به ده ها دلیل، پس از دسته بندی علل کج روی های اجتماعی، با استناد به آیات شریفه قرآن، فرهنگ مهدوی را راه برد دین برای تعالی و رشد از ابتدا تا انتهای خلقت معرفی می نماید؛ زیرا ساختار شخصیت افراد در فرهنگ مهدوی به صورت اساسی اصلاح می گردد و امیدواری به عنوان عنصر اصلی آن شکل می گیرد. نظارت و کنترل اجتماعی در فرهنگ مهدوی علاوه بر گسترش در جنبه های غیر رسمی آن، هیچ هزینه ای در بر ندارد؛ چرا که ساز و کارهای آن از طریق افزایش سرمایه اجتماعی و افزایش وابستگی به جامعه تعریف می شود.

هدف این مقاله استخراج ابعاد دینداری از آیات قرآن است که از طریق تحلیل محتوای کیفی و نظریه زمینه ای، میسر شده است. یافته ها نشان می دهد ایمان و عمل صالح دو بعد اساسی دینداری اند و انسان با آن دو از قوه به فعل یا از نقص به کمال ارتقا می یابد. با درونی شدن بعد نظری دین، ایمان شکل می گیرد و ظاهر می شود و مبتنی بر آن، بعد دوم دینداری، یعنی عمل صالح، بروز می کند. رابطه ای تنگاتنگ و لازم و ملزومی بین ایمان با عمل صالح برقرار است، اما همواره ایمان مقدم بر آن است؛ چراکه عمل صالح ثمره و میوه ایمان است. به دلیل همین پیوستگی اگر ایمان شکل گیرد، به طور قطع عمل صالح ظهور خواهد کرد و عمل صالح نیز فقط از ایمان برمی خیزد. بر این مبنا انسان موجودی صاحب اختیار و دارای حق انتخاب است که خود، مسئول ساختن خویش با دو بعد ایمان و عمل صالح است.

در منطق قرآن، نفاق آسیب ایمان به شمار می آید، از این رو این مقاله به سنخ شناسی منافقان در قرآن مجید می پردازد. این هدف از طریق بررسی جامعه شناختی پدیده نفاق در آیات الهی با روش تحلیل محتوای کیفی، کدگذاری و مقوله بندی مفاهیم ممکن می گردد. تحلیل محتوای کیفیِ بخش زیادی از آیات الهی (حدود 200 آیه) که به این موضوع می پردازند، نشان می دهد که منافقان افرادی دو چهره اند و دائماً در حال آمد و شد بین ایمان و کفرند. منافعشان تعیین کننده کنش ها، تصمیم ها، گفتارها و گرایش های آن هاست. دینْ ابزاری برای تحقق هدفشان است وگرنه دائماً با آن در مبارزه اند. به دلیل دوگانگی و تضاد شخصیتی، به راحتی در جامعه، قابل تشخیص نیستند، به همین خاطر راه شناخت آن ها بروز نقاط عطف و حساس در زندگی است. در نتیجه نفاق آسیب جدی ایمان است که با چهار راهکار بازگشت، اصلاح خود و گذشته و پایبندی به دین و اخلاص، قابل اصلاح می باشد.

پروژه «پژوهشى* جامعه‏شناسانه در قرآن» در سه مرحله اجرایى، استخراج گزاره‏هاى جامعه‏شناسى و طبقه‏بندى موضوعى و تبیین تفسیر نظرى موضوعات سامان یافته است که مرحله نخست آن در مدت هفت سال در دفتر تبلیغات اسلامى خراسان اجرا گردیده است. روش تحقیق این پژوهش در مراحل زیر ساماندهى گردیده است: 1- تشخیص آیات شریفه‏اى که به مباحث اجتماعى مى‏پردازد. 2- تجزیه و تفکیک مباحث تفسرى ذیل هر آیه شریفه (در چهار تفسیر راهنما، المیزان، نمونه و مجمع البیان) به عناصر و مفاهیم اصلى و فرعى و نیز عرصه‏ها، موقعیت‏ها، شرایط و نوع و چگونگى روابط بین مفاهیم. 3- تطبیق و معادل سازى عناصر و مفاهیم و روابط مشخص شده به زبان جامعه‏شناسى. 4- تنظیم و ارائه مطالب به دست آمده (در نتیجه تطبیق و ترجمه) در قالب گزاره‏هاى منطقى (آگزیوماتیزه کرده مطالب به دست آمده). 5- مباحثه گروهى و نظارت و تأیید نهایى. پس از طى مراحل یاد شده گزاره‏هاى به دست آمده در قالب طرحى دیگر، طبقه بندى موضوعى و سپس هر طبقه به صورت نظرى تبیین و تفسیر خواهد شد. . طرح مورد نظر تحت عنوان «مفاهیم اجتماعى در تفسیر راهنما» تعریف و اجرا گردیده است.

بررسی ها نشان می دهد دین داری مردم مسلمان ایران تاکنون، براساس الگوهای غربی و مسیحی سنجیده شده قضاوت گردیده است. براین اساس هدف این مقاله بدست آوردن الگوئی بومی و مبتنی برمنابع دین اسلام با استفاده از تفاسیر قرآن، است. این مهم از طریق تحلیل محتوای کیفی وکدگذاری نظری تفاسیر آیات قرآن، میسر می شود. یافته های تحقیق نشان می دهد دینداری مبتنی بر آیات الهی، با ابعاد ذاتی انسان هماهنگ و برخلاف همه الگوهائی که تاکنون ارائه شده اند، در هفت مرتبه قابل سنجش می باشد. هرمرتبه از مراتب مزبور، دارای شاخصهای مشخصی است که به آیه ای از آیات الهی مستند گردیده است. براساس نتایج بدست آمده دین داری در مراتب پائین از طریق کمی و در مراتب بالاتر به روش کیفی قابل سنجش است.

جامعه کنونی ایران با آسیب ها و مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی روبه رو است که نشان از دوری آن از نسخه شفابخش قرآن مجید دارد. مسأله این است که با گسترش ارتباطات و مدیریت صاحبان پول و قدرت از طریق شبکه های اجتماعی و رسانه ای، «جهانی شدن فرهنگ» سرعتی مضاعف یافته است و ایستادن در برابر آن با تکیه بر معیارها و سلایق شخصی امکان پذیر نبوده و نیازمند در اختیار داشتن راهبردهای نفوذ اجتماعی از متن دین است. ازاین رو هدف این پژوهش، استخراج راهبردهای فرهنگی نفوذ اجتماعی دین از آموزه های قرآن است که با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و گراندد تئوری میسر گردیده است. این پژوهش سیزده راهبرد فرهنگی نفوذ اجتماعی در آموزه های قرآنی استخراج و ارائه می کند که عبارت اند از: فرهنگ رایج جامعه، تشبیه و تمثیل، پیام های کوتاه، الگوهای عینی و تجربی، گردشگری و جهانگردی، استفاده از تاریخ، تدریج و استمرار در ارائه پیام، تناسب فرهنگی با مخاطبان، قابل فهم بودن پیام، صراحت و فصاحت پیام، غیر صریح بودن پیام در مراحل اولیه، حفظ اصالت پیام و هم زبانی با مخاطب.

پرسش اصلی این مقاله بررسی روش، اصول و راهبردهای مناظره با رویکردی تفسیری است. براساس تحلیل محتوای کیفی تفاسیرآیات شریفه قرآن، مناظره یکی از روش های نفوذ، تأثیرگذاری و دعوت به دین و ارزش های الهی است. اگر مخاطب عقاید و نظر های موافقی نداشت، روش قرآن برای نفوذ در او، «جدل احسن» است. جدل احسن که با مناظره وگفتگو در فارسی هماهنگی دارد، یکی از روش هایی است که چنانچه شرایط لازم در آن، از جمله اعتماد، دوستانه بودن روابط، نرمی سخن، رعایت انصاف و غیره رعایت شود. زمینه نفوذ را در مخاطب را فراهم می کند. در چنین شرایطی، او بدون احساس ظلم، بی عدالتی یا بی انصافی، نظر ها و عقاید موردنظر را از آن خود و درخود احساس می کند. به همین دلیل تغییر نگرش و رفتار در او تدریجی، منظم و در چند مرحله انجام می شود و او همه این تغییر ها را از خود و در خود احساس می کند.

جامعه کنونی ایران با مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زیادی روبه رو است که پیامد فاصله گرفتن از نسخه شفابخش قرآن مجید است.اکنون مسئله اینست که بخشی از دینداران بتدریج از دین فاصله گرفته و درجامعه منسجم و یکپارچه دینی، پول، قدرت و شهرت جایگزین سخاوت،خدمت و گمنامی می گردد که نتیجه آن گسست اجتماعی است. هدف این مقاله جستجوی مهمترین عامل بروز شرایط مزبور از طریق مراجعه به آیات قرآن و روش های کیفی تحقیق است.یافته ها نشان می دهد، فرآیند «دنیاگرائی»، عامل بروز وضعیت پیش گفته است. در منطق قرآن دنیاگرائی عبارت است از تغییرجهت دینداران از هدف اصلی دین و روی آوردن به ابزار و لوازم نیل به آن به عنوان هدفی جدید. دیناگرائی با اندکی غفلت از هدف آغاز و به تدریج به پدیده ای جمعی وعمدتا غیر قابل بازگشت تبدیل می شود. از جمله پیامدهای دنیاگرائی می توان به بروز نقص در جامعه پذیری دینی ، کجرفتاری و انحرف اجتماعی، گسست اجتماعی ، تضاد با دین و دینداران و نهایتا افول دینداری اشاره کرد.

مسئله آنست که خروج از انفعال در برابرفرهنگ مبتذل در حال اشاعه و تحقق دکترین جهانی شدن فرهنگ اسلامی، با تکیه بر معیارها و سلایق شخصی مبلغان، امکان پذیر نیست؛ و نیازی جدی به الگوئی استاندارد شده از منابع دین وجود دارد. لذا هدف این مقاله استخراج و تدوین الگوی کارگزاری نفوذ اجتماعی دین از آموزه های قران است که با بهره گیری از روش تحلیل محتوای کیفی و گرانددتئوری، میسر گردیده است. یافته ها نشان می دهد الگوی بدست آمده دارای دو بعد عملی و نظری است که شاخص های بعد نظری عبارتند از: تخصص، شناخت از َشرایط( فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و بین المللی)، شناخت از مخاطب و شناخت از نقش های خود. شاخص های بعد عملی نیزعبارتند از: ایمان، امانتداری، اطمینان در ارائه، استقامت و پایداری و هماهنگی با مخاطب.نتیجه آنکه میزان نفوذ اجتماعی دین از طریق هر کدام از کارگزاران با میزان نزدیکی و شباهت آنها با الگوی گارگزاری نفوذ اجتماعی دین در آموزه های قرآنی، ارتباط مستقیم دارد. هر چه نزدیکی و شباهت بیشتر، نفوذ اجتماعی دین بیشتر و هر چه نزدیکی و شباهت کمتر، نفوذ اجتماعی دین، کمتر خواهد بود.

رضایت زناشویی، مقوله ای بسیار مهم و اساسی در پایداری خانواده است. افزایش نرخ بی سابقه طلاق  چندساله اخیر در شهر بیرجند، نشان دهنده نقاط ضعف درون خانواده ها و تغییرات در سبک زندگی زناشویی است. هدف این مطالعه پیمایشی، بررسی رابطه ی سرمایه اجتماعی و رضایت از زندگی زناشویی زوجین ساکن شهر بیرجند در سال 1397 است و این سؤال در ذهن محقق به وجود می آید که سرمایه های اجتماعی درون گروهی و برون گروهی چه رابطه ای با رضایت از زندگی زناشویی در شهر بیرجند دارند؟ و متغیرهای زمینه ای هرکدام به چه میزان با رضایت از زندگی زناشویی رابطه دارند؟ روش تحقیق، پیمایشی، جامعه آماری، خانوارهای ساکن شهر بیرجند، و نمونه تحقیق با استفاده از فرمول کوکران 386 نفر انتخاب شدند. در راستای پیشبرد تحقیق از پرسشنامه محقق ساخته استفاده شده، و برای تحلیل داده ها از آزمون های همبستگی مناسب، تحلیل رگرسیون چند متغیره و... در نرم افزارSPSS 22  استفاده شده است. یافته ها حاکی از آن است، که در ازای هر واحد تغییر در سرمایه اجتماعی درون گروهی شناختی، رضایت زناشویی، به میزان 47/0 افزایش می یابد و در ازای هر واحد تغییر در سرمایه اجتماعی درون گروهی ساختاری، رضایت زناشویی به میزان 34/0 افزایش می یابد. در مجموع، 59% تغییرات رضایت زناشویی توسط متغیرهای اصلی سرمایه اجتماعی درون گروهی ساختاری، درون گروهی شناختی و برون گروهی ساختاری تعیین می شوند. آزمون های برازش مدل نیز، نشان از نیکویی مدل و قابل تعمیم بودن از نمونه آماری به جامعه آماری را دارند. در نهایت مقدار 95/0 Kmo و مقدار مناسب آزمون بارتلت در سطح معناداری 000/0 نشان دهنده برازش مدل تحقیق و قابلیت تعمیم نمونه آماری به جمعیت عاملی تحقیق است.

امروزه اهمیت احساس امنیت در پیشرفت جوامع بشری تا بدان جاست که لازمه ی داشتن جامعه ای سالم محسوب می شود. تحلیل عوامل اثرگذار بر احساس امنیت شهروندان در شهر بیرجند، موضوع این تحلیل می باشد که با هدف سنجش احساس امنیت (جانی، اقتصادی، فرهنگی، قضایی، اجتماعی، سیاسی) شهروندان بیرجندی صورت گرفته است. پرسش اصلی این می باشد که چرا در شهر بیرجند احساس امنیت کاهش یافته است؟ چارچوب نظری این بررسی مبتنی بر نظریه امنیت از بوزان و ویور، پنجره های شکسته از کلینگ و ویلسون و سلسله مراتب نیازها از مازلو است. روش تحقیق، پیمایشی و جامعه آماری شامل کلیه ی شهروندان 15 تا 65 سال ساکن شهر بیرجند می باشد که با استفاده از فرمول کوکران 384 نفر حجم نمونه مشخص و به روش طبقه بندی چندمرحله ای و سیستماتیک نمونه گیری شده است. یافته های بررسی، بیانگر آن است که 9/54 شهروندان بیرجندی احساس امنیت نمی کنند. هم چنین یافته ها نشان می دهد رابطه مستقیم و معناداری بین متغیر تحصیلات، با احساس امنیت وجود دارد؛ یعنی بین احساس امنیت و متغیرهای اسکان غیررسمی و حس مرزی بودن، رابطه منفی و معکوسی برقرار است. از سوی دیگر، بین نظر مردم نسبت به نهادهای امنیتی حاکمیتی با احساس امنیت رابطه معناداری وجود ندارد. علاوه بر این، نتایج آزمون مدل در تحلیل رگرسیون چندمتغیره نشان می دهد متغیرهای مستقل و زمینه ای انتخاب شده در این تحقیق، در مجموع 31% از تغییرات متغیر وابسته یعنی احساس امنیت را بررسی می کند.

 بررسی های صورت گرفته در خصوص طلاق در مشهد نشان می دهد که از سال 1390 تاکنون شاهد سیر صعودی طلاق هستیم. به عنوان مثال، در سال 1390، تعداد طلاق های ثبت شده 13809 مورد بوده است که در مقایسه با سال گذشته7/3% رشد داشته است. با توجه به آمارهای موجود، مشاهده می شود که جامعه ما در زمینه طلاق از وضعیت مناسبیبرخوردار نیست و نرخ طلاق سیر صعودی دارد و نیازی به پژوهش در این زمینه احساس می شود.به همین دلیل، هدف اصلی پژوهش مطالعه ی زمینه ها و بسترهای شکل گیری فرایند طلاق است. این پژوهش کیفی و به روش داده بنیاد انجام شده است و برای این منظور40 نفر نمونه ی طلاق گرفته یا در حال طلاق در شهر مشهد به روش نمونه گیری نظری و گلوله برفی و با استفاده از مصاحبه ی عمیق و باز، مورد مطالعه قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از نظریه ی مبنایی و در قالب مدل پارادایمی استروس و کوربین، نشان داد که نقاط آغازین در طلاق، عبارتند از سردی در روابط زناشویی، عوامل شخصیتی، پنهان کاری، عدم بهبود زندگی، تغییرات منفی، سوء ظن، حس به خیانت، اشتباه در تعیین مصداق و افشای دروغ. هم چنین بسترها و زمینه های طلاق شامل زمینه ها و بسترهای روانی، شخصیتی، خانوادگی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی است. علاوه بر این، عوامل مداخله گر طلاق در بردارنده ی دخالت اطرافیان، ازدواج اجباری، نارضایتی والدین در ازدواج، شفاف سازی حقایق، ناکامی در آرزوها، تصمیم برای جدایی، تنش در خانواده، تعهد، قبح طلاق، هراس، تلاش برای حفظ زندگی، بخشش و اعتقاد به تحصیلات دانشگاهی است.