محمد عالم زاده نوری

پاره ای از بیانات اخلاقی در قرآن و روایات مشتمل بر تعلیل صریح است. گاهی مراد جدی متکلم در این تعلیل ها مبهم است؛ این ابهام به کلیت یا عدم کلیت تعلیل بازگشت دارد. این پژوهش با روش کتابخانه ای به یافته های زیر درباره تعلیل های مصرح در گزاره های اخلاقی دینی دست یافته است: 1. تعلیل های منصوص در توصیه های اخلاقی گرچه قابل تعمیم هستند ولی مفهوم ندارند یعنی عدم آن بر عدم توصیه اخلاقی دلالت ندارد. 2. ظاهر تعلیل در گزاره اخلاقی برخلاف گزاره های فقهی علت تام است نه حکمت. 3. تعلیل هایی که قابل آزمون و ارزیابی نیستند؛ به صورت تعبدی پذیرفته می شوند و بحث از مفهوم در آنها بی مورد است. 4. گاهی برای گزاره اخلاقی به حقایق و معرفت های متناسب توحیدی، فطری یا تکوینی تعلیل می شود. 5. بیان تعلیل در توصیه های اخلاقی دینی علاوه بر ایجاد یک نگرش کلی اخلاقی به اقناع روانی مخاطب نیز کمک می کند.

  بحث درباره مدلول بیانات اخلاقی دینی مبتنی بر اعتبار ادله نقلی در اخلاق اسلامی است؛ یعنی پیش از پرداختن به آن باید به این سؤال پاسخ داده شود که آیا اساساً این ادله در اثبات گزاره های اخلاقی، حجیت و دلیلیت دارند یا خیر؟ بی شک قرآن کریم، احادیث متواتر و نیز اخبار آحاد مقرون به قرائن حجت هستند. این پژوهش به حجیت اخبار آحاد اخلاقی و تفاوت معنای حجیت در گزاره های فقهی و اخلاقی پرداخته و با کاوشی تحلیلی، به این نتیجه رسیده است که در کشف معارف ناظر به واقع، از جمله معارف اخلاقی، جعل حجیت و اعتبار تعبدی دلیل، معنای روشنی ندارد؛ بلکه ملاک اعتبار این گزاره ها درجه واقع نمایی آن هاست. به بیان دیگر، اعتبار این معرفت ها را نباید و نمی توان بر محور وجود و عدم (صفر و یک) تلقی کرد؛ بلکه این اعتبار، درجاتی قابل محاسبه دارد و در شرایطی که برای واقع نمایی یقینی یک قضیه، توجیه کافی وجود ندارد، درجه غیریقینی معیّنی از معرفت قابل توجیه است. خبر واحدِ حاکی از واقع، معرفت می آورد و درجه ای از واقع نمایی دارد که البته تام و یقینی نیست؛ اما ممکن است بر هر معرفت دیگری در عرض خود، ترجیح داشته باشد؛ و به همین دلیل، حجت است و باور به آن، معقول و منطقی است. در این جا هرچه قرائن و شواهد بیشتری به نفع آن جمع آوری کنیم، آن را معقول تر ساخته ایم و ترجیح آن را موجه تر و منطقی تر کرده ایم. این قرائن و شواهد ممکن است قرائن عقلی، عقلایی، نقلی، تاریخی، جغرافیایی، تجربی، عرفی و غیر این ها باشد.  

قلمرو علم اخلاق به چهار حوزه اخلاق بندگی، اخلاق فردی، اخلاق اجتماعی و اخلاق رابطه با محیط پیرامونی (سایر موجودات) تقسیم شده است. در این تقسیم بندی که بسیار از آن استقبال شده و بر نوع کتاب های اخلاقی اخیر سایه افکنده است، جامعیت منطقی و پوشش کامل وجود دارد و فرد دیگری در عرض اقسام آن تصور نمی شود؛ اما در عین حال از محورهایی از تفاصیل این حوزه های چهارگانه غفلت شده و این محورها در کتاب های قدیم و جدید اخلاق از قلم افتاده اند. تفطن ما به این محورها به برکت انقلاب اسلامی و مدرسه معرفتی امام خمینی است. امام خمینی با ایجاد نگرش عمیق اجتماعی، قلمرو همه علوم اسلامی و از جمله دانش اخلاق اسلامی را به شکل مبسوطی گسترش داده است. این نگرش عمیق اسلامی، حوزه اخلاق اجتماعی را با صورت پیشین خود بسیار متفاوت ساخته و تصویر جامع تری از آن عرضه کرده است. این مقاله به روش تحلیلی این توسعه را تبیین می کند.

تحلیل کارکردهای عقل از مسائل مهمی است که سبب رشد اخلاق اسلامی می شود. کارکردهای عقل در اخلاق اسلامی گاهی به نحو ابزاری است که در منابع نقلی کاربرد دارد و گاهی به نحو مستقل است که در احکام و مباحث کلان علم اخلاق استفاده می شود. توجه به کارکردهای عقل زمینه عمق بخشی به مفاهیم و گزاره های اخلاقی را فراهم می کند. هدف پژوهش پیش رو ضرورت به کارگیری عقل در اخلاق اسلامی به نحو مستقل است. برای رسیدن به این هدف از روش توصیفی تحلیلی استفاده شده است که برخی از یافته های پژوهش بدین شرح است: عقل دارای نقش های مختلف از جمله تعیین کلیات و فروعات احکام اخلاقی و مسائل کلان علم اخلاق بدین ترتیب است: کشف علل و حِکَم احکام اخلاقی؛ کشف قواعد عام اخلاقی به منظور کشف احکام موارد جزئی؛ تحلیل موضوعات احکام اخلاقی و تشخیص مصادیق موضوعات اخلاقی؛ مشارکت در تنسیق علم اخلاق، تعیین حکم اخلاقی در موارد خلاء حکم.

صنعت مبالغه به عنوان یک آرایه ادبی به شیوه های مختلف در کلام خدای متعال و امامان معصوم: به کار رفته و شیوع فراوانی دارد. این اسلوب بیانی گاهی همراه با اراده معنای ظاهری است و گاهی بدون اراده معنای ظاهری؛ اما حتی در صورت عدم اراده معنای ظاهری به معنای دروغ و گزاف و به هدف فریب نیست.برای اثبات این مدعا دو راه موازی طی شده است. از یک سو ثابت کرده ایم که استفاده از صنعت مبالغه با مقام عصمت و مرتبه معصوم منافات ندارد؛ بنا بر این مانعی از آن وجود ندارد. از سوی دیگر به روش استقرایی و با ارائه نمونه های متعدد وقوع این پدیده در سخن خدای متعال و ائمه معصوم: را نمایانده ایم.با شناخت این موضوع در فهم آیات و احادیث، به معنای پشت پرده و حقیقی کلام توجه می کنیم و از اصرار بر معنای ظاهری چشم می پوشیم. این آگاهی ما را از تکلف مدلول مطابقی کلام نجات می بخشد و تفسیر روان، طبیعی، متین و معقولی را از سخن معصوم ارائه می دهد.

حصر عبارت است از این که چیزی یا کسی را به چیزی یا کسی آن چنان ویژه دارند که از او درنگذرد و در غیر او نباشد. دلالت حصر بر معنای مذکور مورد تردید است. بررسی مفاد واقعی این اسلوب مسأله اصلی این پژوهش است که به روش کتابخانه ای و تحلیل محتوا پی گرفته شده است. آیا ظهور این بیانات در انحصار، معتبر و قابل استناد است؟ احتمالات چندی وجوددارد: این که حصر را غیرحقیقی یا اضافی بدانیم؛ استفاده از حصر را یک تعبیر بلاغی لطیف برای بیان مبالغه آمیز کمال یک وصف بگیریم؛ آن را ادعایی و در مقام تأکید بدانیم؛ دست از حصر حقیقی برنداریم، ولی برای توجیه انحصار کلام از مصادیق مخفی و غیرظاهر سراغ گیریم. دلالت بر کلیت و انحصار را فقط به معنای بیان اقتضا و نه علت تام بدانیم یا بر مراتب تشکیکی معنا حمل کنیم یا کلیت و عموم آن را با دلیل منفصل تخصیص وتقیید بزنیم و ... خلاصه این که بر معنای حقیقی حصر به عنوان مرادجدی متکلم نمی توانیم پافشاری کنیم.

گاهی در آیات و روایات برای بیان موضوعی اخلاقی، به موارد آن با ذکر عدد اشاره شده است. مواردی وجود دارد که عدد، گویای همه اطراف موضوع نیست. در اینجا نوعی تعارض بدوی هست؛ زیرا از یک سو ظاهرِ عدد بر حصر دلالت دارد و از سوی دیگر، با توجه به قراین ، یقین داریم آن موضوع به این موارد منحصر نمی شود.اصولیان در مباحث الفاظ، دلالت عدد بر مفهوم را بررسیده و نوعاً آن را، جز در مقام تحدید، نپذیرفته اند. مشابه این داوری را به احکام اخلاقی نیز می توان تعمیم داد. ذکر اعداد در متون دینی بیشتر به اهداف بلاغی صورت گرفته، مراد جدی متکلم نیست و پیام ویژه ای جز بیان اهمیت و محوریت، درجه فراگیری و ابتلا یا امثال آن ارائه نمی دهد. بر این اساس، تا زمانی که قرینه قاطعی در میان نباشد، نمی توان این اعداد را در استنباط آموزه اخلاقی از متون دینی لحاظ کرد. البته انکار نمی توان کرد که در مواردی، قراین موجود در کلام نشان دهنده اراده جدی معنای عدد است.