میترا شاطری

کاخ جهان نما در ابتدای خیابان چهارباغ، یکی از کاخ های معروف دوره صفوی است که همچون بسیاری از کاخ های دیگر این دوره، در عهد قاجار و به صورت مشخص، حکومت ظل السلطان به طور کامل ویران شد. با کاوش های باستان شناسی در محدوده تقریبی کاخ در سال 1394 علاوه بر مشخص شدن مکان دقیق آن، تعداد قابل توجهی قطعات کاشی هفت رنگ با نقوش گیاهی به دست آمد. پژوهش حاضر با هدف شناسایی نقوش گیاهی به کاررفته روی کاشی های کاخ ویران شده جهان نما و دستیابی به وجوه اشتراک و افتراق میان این نقوش با نقوش گیاهی کاشی های کاخ های برجامانده دوره صفوی در اصفهان و شناخت م ؤلفه های شاخص آنها صورت گرفته است. سوالات پژوهش شناسایی نوع نقوش گیاهی غالب در کاشی های کاخ جهان نما و شباهت ها یا تفاوت های آنها با سایر نقوش گیاهی روی کاشیکاری های دیگر کاخ های دوره صفوی شهر اصفهان است. اطلاعات این پژوهش از طریق روش یافته اندوزی توصیفی-تحلیلی و تطبیقی و با گردآوری اسناد و متون کتابخانه ای از یک سو و از سویی دیگر، بررسی 141 قطعه کاشی مکشوفه از کاخ جهان نما و تطبیق آنها با نقوش کاشی های کاخ های عالی قاپو، چهل ستون و هشت بهشت انجام شده است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد در میان نقوش گیاهی به کار رفته در کاشی های کاخ جهان نما، نقوش اسلیمی و ختایی به ترتیب، بیشترین کمیت را داشته اند و نقش های یادشده، با زیر مجموعه های وسیع، نشان از مطابقت بسیار با سایر نقوش موجود روی کاشی های دیگر کاخ های اصفهان دارند. در هر چهار بنای مورد پژوهش، بیشترین شباهت را می توان در تلفیق نقوش اسلیمی با نقوش ختایی مشاهده نمود در حالی که در برخی بخش ها، نقوش ختایی به صورت منفرد و تنها در یکی از کاخ ها به کار رفته اند.

مقدمه: ابزارهای نجومی در ادوار مختلف برای رصد احوال کواکب و ستارگان، جهت اطلاع از زمان و پیش بینی آینده ساخته می شدند. آن ها برای رصدخانه ها در ابعاد بزرگ و برای دانشمندان در ابعاد کوچک و قابل حمل تولید می شدند. با پیشرفت دین اسلام و نیاز به آگاهی از اوقات شرعی و تعیین جهت قبله، ساخت ابزارآلات غیررصدی همچون قبله نما، قطب نما و ساعت های آفتابی با همکاری میان دانشمندان ستاره شناس و هنرمندان فلزکار رونق یافت. از آنجایی که تاکنون عمده پژوهش های انجام شده در این حوزه، بر ابزارآلات رصدی و به صورت ویژه اسطرلاب متمرکز بوده است، در پژوهش حاضر، مطالعه آرایه های «ابزارآلات غیررصدی» دوره صفویه مدنظر قرارگرفت. بررسی فرم، نوع، جنس، به ویژه نقوش و فنون تزئینی ابزارآلات غیررصدی دوره صفویه (به علت پیشرفت قابل ملاحظه علم نجوم و به تبع آن ابزارهای وابسته به آن در این دوره ) هدف پژوهش حاضر است.روش پژوهش: پژوهش حاضر از منظر روش، توصیفی- تحلیلی و تطبیقی بوده و داده های مورد استفاده از طریق منابع کتابخانه ای و بررسی های میدانی در موزه های داخل و یا سایت موزه های خارج از ایران جمع آوری شده است. در پژوهش حاضر، 35 ابزار از دوره یاد شده مورد بررسی قرار گرفته است.یافته ها: داده های پژوهش حاکی از آن است که ابزارآلات نجومی غیررصدی بیشتر در چهار نوع کره های فلکی، قبله نما، قطب نما و ساعت های آفتابی بوده و عمدتاً از جنس برنج ساخته شده اند. در دوره صفوی درکنار اشکال صور فلکی و کتیبه ها، از نقوش گیاهی، ادعیه و اشعار فارسی به خط نسخ و نستعلیق برای تزئین استفاده شده است. همچنین فنون تزئینی به کار رفته در ابزارآلات این دوره، علاوه بر حکاکی، مرصع کاری، نقره کوبی، طلاکوبی و مشبک کاری بوده است.نتیجه گیری: عمده ابزارهای غیررصدی ساخته شده دوره صفوی، کارکرد شخصی داشته و بیشتر جهت راه یابی و تشخیص جهت قبله و اطلاع از اوقات شرعی به کار می رفته اند و به عنوان پیش کشی نیز کاربرد داشته اند. به نظر می رسد دلیل ساخت و تولید این اشیا در دوره صفوی، گسترش قابل ملاحظه روابط تجاری، سیاسی و ازدیاد سفرها و رونق ارتباطات با اروپائیان بود و وجود خط رومی بر روی برخی از این اقلام متأثر از این روابط بوده است.