محمدحسین حدادی

"فریدریش دورنمات براى نشان دادن وضعیت دردناک انسان در جهان مدرن و پرهرج ومرج امروزى، کمدى را توصیه مى کند، البته از نوعى کمدى که تلخ و گزنده باشد. دورنمات براى نیل به چنین هدفى کمدى- تراژدى را به عنوان مناسب ترین راهکار ارایه مى دهد. مظور وى از کمدى- تراژدى این است، که موضوع نمایشنامه کمیک باشد، در حالى که شخصیت هاى آن سرنوشتى غم بار و تراژیک یابند. دورنمات با کمک گروتسک، تماشاگر را به تعقل عمیق در باب سرنوشت خویش وا مى دارد. گروتسک ارایه شده در نمایشنامه فیزیکدان ها موقعیت شخصیت اصلى نمایشنامه، موبیوس است، که براى رسیدن به اهداف خود براى خدمت به جامعه بشرى و ایفاى تعهد انسانى خود، شیوه اى متناقض در پیش گرفته و از راهکارهایى که برخلاف عرف انسانى و اخلاقى در جوامع بشرى است، ابایى ندارد و در عین حال با اقدامى فردى، سرنوشت تراژیک خود را رقم مى زند. آنچه از دیدگاه دورنمات بر سرنوشت انسان امروزى در نظام هاى صنعتى سایه افکنده است، و نباید آن را نادیده گرفت، عنصر تصمادف است، که غیر قابل پیش بینى و اجتناب ناپذیر بوده و گریزى از آن متصور نیست و همین تصادف محض است، که در وضعیت شخصیت اصلى نمایشنامه بدترین حالت ممکن را ایجاد کرده است. "

ارنست یونگر، مبلغ، نظریه پرداز و پیشرو حرکت ننوناسیونالیسم در آلمان، خط فکر ناسیونالیستى خود را در دهه بیست، در قالب خاطرات جنگ جهانى اول، بعد متافیزیکى بخشید و با ژرف نگرى به پدیده جنگ، پرچمدار شعار "جنگ پدر ناسیونالیسم است،، شناخته شد. اگر چه نگرش گاه بسیار افراطى نویسنده به جنگ و ناسیونالیسم، موج جدیدى از جنبش هاى ملى را در آلمان ایجاد کرد، اما خود اوبا فاصله گرفتن منطقى از احزاب ناسیونالیستى که به مبارزه افراطى با قدرت حاکم- جمهورى وایمار- پرداخته و در صدد سرنگونى آن بودند، تکروى در مسایل سیاسى پیش گرفت و تنها راه مبارزه را مبارزه ایدئولوژیکى دانست. پرداختن به ادبیات جنگ ارنست یونگر در دهه بیست، بیانگر دوران پر تلاطم و حاکى از روح ماجراجویانه و سرکش فردى است که بر علیه نظام خشک و بى روح بورژوازى آلمان دست به شورش مى زند، این شیوه فکرى نمودى عینى در آثار نویسنده در دهه بیست که به ادبیات جنگ مشهور است، داشت.

بهره گیرى از رویدادها و شخصیت هاى تاریخى توسط درام نویسان با تلفیقى از التزام به واقعیات روى داده و آزادى عمل در خلق درام هایى متناسب با روحیات و افکار نویسندگان آن، شکل دهندهء نوع ادبى خاصى به نام درام تاریخى است. اگر چه این نوع ادبى در تاریخ ادبیات آلمان، تا قبل از دورهء "توفان و طغیان " ، داراى هویت بود، ولى از جایگاه ویژه اى برخوردار نبود. در این دوره، درام تاریخى آلمان با الگو گرفتن از درام هاى تاریخى بى نظیر ویلیام شکسپیر، که به خصوص یوهان ولفگانگ فون گوته، نویسندهء نامدار آلمانى، از او الهام گرفت، به اوج شکوفایى خود رسید. در کنار گوته، نویسندگانى چون فریدریش فون شیلر و هاینریش فون کلایست نیز به درام تاریخى آلمان هویت خاصى بخشیدند. در دوره هاى "کلاسیک " و "رمانتیک " درام تاریخى آلمان به حیات خود- البته نه به شکوفایى دورهء "توفان و طغیان "- ادامه داد. تاثیر عظیم شکسپیر بر درام تاریخى آلمان در دوره هاى بعدى کمرنگ تر شد، اما این تاثیر تا شروع عصر فناورى و گرایش به مدرنیسم پابرجاى ماند، به طورى که نویسندگان دوره هاى مختلف ادبى از آثار شکسپیر در خلق درام هاى تاریخى نصیب بسیار بردند.

عوامل عدیده ای در شکل گیری دیوان غربی- شرقی گوته نقش تعیین کننده ای داشته اند، و در این میان نقش حافظ و عشق عرفانی این نویسنده نامدار آلمانی به ماریانه فون ویلمر (Mariane von Willmer) بسیار چشمگیرترند. در این که اندیشه حافظ و دیوان وی منبع الهام گوته برای خلق این شاهکار ادبیات غنایی آلمان شد و ارادت خاص گوته به حافظ انگیزه اصلی او برای پی ریزی این اثر و هجرتی روحانی و عرفانی از دنیای پرآشوب غرب به شرق بود، هیچ شک و تردیدی وجود ندارد، اما نباید از نظر نیز دور داشت که بدون آشنایی گوته با ماریانه و بالطبع تاثیرپذیری او از این عشق، آفرینش دیوان غربی- شرقی به گونه ای که در سال 1819 منتشر شده است، ممکن نبود و این اثر جلوه دیگری می یافت. عشق افلاطونی گوته به ماریانه، زلیخای دیوان غربی-شرقی، برای او محملی شد تا با سیر وسلوک در ادبیات شرق و بخصوص دیوان حافظ و سفر خیالی خود به مشرق زمین به مفهوم عشق عرفانی دست یابد و عشق شرقی خمیر مایه دیوان او شود.