هادی بهارلو

هرچند هجا جزو واحدهای معنادار زبان به شمار نمی رود، نقش های کاربردی عمده ای در زبان ایفا می کند که مهم ترین آن ها شکل دهی و سازماندهی نظام آوایی زبان است. هر زبانی ساخت های (الگوهای) هجایی ویژه و محدودیت های مختص خود را برای ترکیب و استفاده از آواها در سطح هجا دارد؛ ضمن اینکه زبان ها معمولاً به حفظ قوانین هجایی خود تمایل دارند. ساخت های هجایی از معدود اجزای زبانی هستند که معمولاً در فرآیند وام گیری بین زبانی وارد نمی شوند؛ بنابراین، می توان گفت بخشی از تفاوت های آوایی موجود بین زبان های مختلف در تفاوت های هجایی آن ها ریشه دارد. این در حالی است که هجا با توجه به کارکرد اصلی خود، یعنی سازماندهی نظام آوایی زبان ها، به طور مستقیم با یادگیری نظام آوایی زبان ارتباط دارد. در این مقاله، ساخت های هجایی پرکاربرد و معمول در زبان های روسی و فارسی را مقایسه کردیم. نتایج بررسی نشان می دهد که زبان روسی در این زمینه از تنوع ساختی بیشتری درمقایسه با زبان فارسی برخوردار است و یکی از مهم ترین این تفاوت ها که معمولاً برای زبان آموزان ایرانی مشکل ایجاد می کند، وجود خوشه های همخوانی سنگین در آغازة کلمات و هجاها و بسامد بالای کلمات چندهجایی در زبان روسی است.

پژوهش های ساخت واژی اصطلاحات طی چند دهه اخیر با توجه به نقش عمده نتایج آن ها در مواردی همچون ترجمه اصطلاحات و متون فنی اهمیت زیادی یافته اند. برای انجام این قبیل پژوهش ها وجود یک نظام مرجع دسته بندی روش های ساخت، ضروری است. در زبان روسی پژوهشگران مختلفی به بررسی این روش ها پرداخته اند. ماحصل آن دستیابی به نظامی یکپارچه است که بیشتر اصطلاح شناسان در آن توافق کرده اند. در زبان فارسی نیز فرهنگستان زبان و ادب فارسی دسته بندی کلی از روش های اصطلاح سازی ارائه کرده است که تفاوت هایی با زبان روسی دارد. در این کار پژوهشی قصد داریم با تکیه بر نظام دسته بندی روش های اصطلاح سازی در روسی نظام مشابهی را برای زبان فارسی ارائه کنیم. از نظام دسته بندی حاصل می توان هم در پژوهش های تطبیقی زبان های روسی و فارسی و هم در مطالعات تک زبانه فارسی و تکمیل دسته بندی ارائه شده از سوی فرهنگستان بهره جست.

پژوهش حاضر به بررسی اصطلاحات پایه ای راداری در زبان روسی و معادل های آن ها در زبان فارسی اختصاص یافته است. علی رغم حجم بالای ارتباطات متقابل نظامی بین ایران و روسیه، به خصوص در حوزه علوم راداری، لغت تخصصی ای در این حوزه برای استفاده مترجمان و متخصصان وجود ندارد و بر همین اساس، هدف این پژوهش ارائه روشی مناسب برای تحلیل مجموعه های واژگانی جهت استفاده در مراحل معادل یابی اصطلاحات است. بررسی معادل های موجود اصطلاحات و اختصارات راداری با استفاده از نه منبع گوناگون (فرهنگ های توصیفی گوناگون، فرهنگ های دوسویه انگلیسی روسی، روسی فارسی، انگلیسی فارسی، مجموعه اصطلاحات فرهنگستان زبان و ادب فارسی، و نظرهای متخصصان) انجام می پذیرد. معادل های مناسب برای اصطلاحات از این منابع انتخاب شده است و در صورت فقدان، پژوهشگران سعی کردند معادل مناسبی پیشنهاد کنند. نتایج پژوهش گواه بر این است که منابع موجود حتی برای یافتن معادل اصطلاحات پایه ای حوزه مذکور با احتساب معادل های وام گرفته شده حداکثر می توانند تا 50 % مفید باشند و با توجه به فرضیه مؤلفان در 70 % از اصطلاحات معادل سازی شده از روش ترکیب کلمات، 20 % تکواژه، و 10 % از تشریح و اقتباس استفاده شده است.

پژوهش حاضر به بررسی معادل های فارسی گزاره های بیان احساس درساختارهای نحوی روسی می پردازد. در زبان روسیِ معاصر، مدل های نحوی بیان کننده احساس با توجه به ویژگی های واژگانی و دستوری از یک تا هفت ساختار متغیر است. زبان فارسی نیز مانند زبان روسی برای بیان وضعیت عاطفی، ابزارهای زبانی مختلفی دارد؛ اما خلاف زبان روسی در زبان فارسی ابزارهای بیان کننده احساس به طور دقیق دسته بندی نشده اند. این پژوهش درصدد پاسخ گویی به این پرسش است که گزاره های بیان احساس در ساختارهای مختلف نحوی روسی با کمک چه روش هایی به زبان فارسی بیان می شوند و آیا می توان الگوی ثابتی برای ترجمه آن ها از زبان روسی به زبان فارسی ارائه کرد؟ در این پژوهش به منظور دستیابی به معادل های فارسی گزاره های بیان احساس در زبان روسی حدود5400 مثال جمع آوری شده از آثار ادبی که به طور مستقیم از زبان روسی به زبان فارسی ترجمه شده اند و همچنین ترجمه های موجود در فرهنگ های لغت روسی به فارسی، مورد بررسی قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل نمونه های جمع آوری شده نشان می دهد در زبان فارسی برای بیان گزاره های بیان احساس روسی حداقل 11 ابزار زبانی مورد استفاده قرار می گیرد که می توان آن ها را در سه گروه زیر قرار داد: 1) مدل اسمی، 2) مدل فعلی 3) مدل استعاری. همچنین بررسی داده ها نشان می دهد ترجمه گزاره های بیان احساس در ساختارهای مختلف نحوی روسی به زبان فارسی از الگوی ثابتی پیروی نمی کند.

مقال ه حاضر به بررسی خطا های دانشجویان فارسی زبان (دوره کارشناسی) در ترجمه افعال پیشوندی پرکاربرد از روسی به فارسی می پردازد. جهت انجام این پژوهش، برخی از افعال پیشوندی پرکاربردِ موجود در کتاب های آموزشی زبان روسی که برای تدریس افعال پیشوندی به خارجی زبانان در نظر گرفته شده اند، موردبررسی قرار می گیرند. همچنین فرهنگ های دوزبانه روسی فارسی که به منزله یکی از ابزارهای آموزشی در کلاس های درس دانشجویان فارسی زبان مورداستفاده قرار می گیرند، بررسی و تحلیل شده اند. براساس پژوهش حاضر، مشکلات ایجادشده برای دانشجویان فارسی زبان به هنگام یادگیری افعال پیشوندی روسی فقط به عدم دانش کافی آنان از مقوله فعل پیشوندی روسی محدود نمی شود، بلکه این مشکل ارتباط تنگاتنگی با منابع آموزشی موجود در تدریس مبحث فعل به فارسی زبانان دارد. از سوی دیگر می توان چنین استنباط کرد که مشکلات ایجادشده حین یادگیری افعال پیشوندی روسی با کمبودهای موجود در برنامه های آموزشی دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی نیز ارتباط تنگاتنگ دارد. سؤال اساسی تحقیق جاری بررسی علل ایجاد خطاهای دانشجویان فارسی زبان در به کارگیری افعال پیشوندی روسی است. گفتنی است هدف این پژوهش، یافتن دلایل بروز خطا از سوی دانشجویان فارسی زبان در ترجمه فعل روسی، و همچنین ارائه راه حلی مناسب برای ازمیان برداشتن مشکلات ایجادشده به هنگام تدریس این مقوله از گفتار است.

این پژوهش میزان استانداردبودن فرهنگ های روسی به فارسی را ازنظر معیارهای خرد ساختار و کلان ساختار در فرهنگ نویسی نقد و بررسی می کند. در علم فرهنگ نگاری معاصر، این که یک فرهنگ چگونه باید باشد و استانداردهایی که در تدوین فرهنگ باید مدنظر قرار گیرند، معمولاً در دو سطح کلان ساختار و خردساختار فرهنگ ها تعریف می شود. در این پژوهش، نخست الزامات تدوین فرهنگ ها در این دو سطح در منابع مختلف روسی بررسی می شود. سپس، مجموعه الزامات پایه و معیاری را که در تدوین فرهنگ های دوزبانه باید رعایت شوند، به صورت فهرستی کلی برای تدوین فرهنگ های دوزبانه ارائه داده خواهد شد. در مرحله نهایی این فهرست برای ارزیابی سه فرهنگ پرکاربرد روسی به فارسی به کار رفته است. دستاورد اصلی این کار پژوهشی امکان استفاده از فهرست تنظیمی هم در تدوین فرهنگ های دوزبانه و هم برای ارزیابی و تحلیل میزان استاندارد بودن فرهنگ های تدوین شده است.

در این پژوهش درصدد است تا ضمن تمرکز بر یک نمونه معین، ابعادی از مسئله توسعه در ایران روزگار قاجاریه را واکاوی شود. بندر پیربازار، به مثابه موضوع محوری پژوهش، یک آبادی کوچک در شمال مرداب انزلی بود که اهمیت آن از اواخر دوره صفوی به بعد افزایش یافت. این اهمیت در مرتبه نخست، مدیون موقعیت جغرافیایی مساعد این آبادی در میانه بندر انزلی و رشت، و امکانی بود که در نبود راه زمینی مناسب، برای اتصال با دریای خزر فراهم می آورد. از اواخر دوره قاجاریه، رونق روزافزون تجارت دریامحور ایران و روسیه و همزمان، گشایش راه آهن ماورای قفقاز، بندر پیربازار را به یک کانون پرجنب وجوش تبدیل کرد. همین عوامل زمینه ای فراهم کرد تا بندر مذکور، در یک مقطع گذرا، روندی از توسعه را تجربه کند. پرسشی که در کانون پژوهش حاضر قرار دارد، ناظر بر واکاوی زمینه، کیفیت و موانع پیش روی این تجربه از توسعه است. بررسی دقیق و مستند این نمونه، می تواند برای رسیدن به درک ژرف تری از سرشت توسعه در ایران دوره قاجاریه کارآمد باشد. به این منظور، روند تاریخی ظهور پیربازار در قامت یک لنگرگاه مهم در گیلان، الگوی توسعه و افول این بندر و عوامل زمینه ساز این تحولات بر مبنای اسناد آرشیوی و گزارش های دست اول بررسی شده است. رویکرد پژوهش توصیفی-تبیینی است و روش آن، واکاوی مسئله در چهارچوب کلان زمینه تاریخی مبتنی بر شواهد تجربی و با تمرکز بر یک نمونه خُرد است. به این منظور، عوامل جغرافیایی، اقتصادی و فرهنگی به موازات هم و در بستر تاریخی متناسب با موضوع واکاوی شده است. نتیجه پژوهش حاکی از پیچیدگی ویژه مقوله توسعه در ایران این روزگار و دشواری دستیابی به استنباط های تعمیمی در این زمینه است.