حسین بستان (نجفی)

برخلاف افراط و تفریط های مکاتب مدعی احیای حقوق بشر، در آموزه های قرآن کریم، جنسیت در هویت و جایگاه انسانی هیچ نقش و تأثیری ندارد، از این روی در بسیاری از احکام و تکالیف فردی میان زن و مرد تشابه و اشتراک کامل وجود دارد و در این زمینه تفاوتی بین آن ها نیست. در عین حال به اقتضای پاره ای تفاوت های طبیعی و در راستای حفظ مصالح اجتماعی، مجموعه ای از تفاوت های جنسیتی که فاقد هرگونه بار ارزشی اند، در بین زن و مرد مفروض گرفته شده است. در نتیجه موجب تفاوت پاره ای از حقوق و تکالیف آن ها گردیده است. از این روی مقاله حاضر، ضمن نگاهی کوتاه به احکام مشترک میان زن و مرد اعم از تکالیف فردی و احکام جزائی در قرآن، با تحلیل مضامین آیات قرآن و با استفاده از آراء مفسران به ویژه مفسران شیعه و نقد برخی از دیدگاه ها، تفاوت های حقوق و تکالیف اجتماعی زن و مرد و همچنین منشأ آن را در هفت محور مورد مطالعه قرار داده است.

بنابر مواضع جهان بینی دنیای مدرن، بسیاری از جامعه شناسان تلاش کرده اند تا فهم خود از جهان اجتماعی و کنش انسانی را فرمول بندی کنند. پی یر بوردیو، به عنوان یکی از با نفوذترین جامعه شناسان فرهنگی متأخر، مدعی است که می توان پیچیدگی منطق عینی و ذهنی مندرج در سبک زندگی عاملان اجتماعی را بر اساس فرمول و مدل تحلیلی معینی منکشف نمود. این مقاله تلاش می کند تا با استعانت از نظریه فطرت شهید مطهری و روش پژوهش اسنادی، مهم ترین چالش های آن ادعا را با فطرت و زیست مؤمنانه آشکار سازد. مدل بوردیو به دلیل اتخاذ موضع چشم اندازگرایی به نوعی نسبی انگاری در مقوله های فرهنگ، اخلاق و بسیاری از عوامل اجتماعی مانند جنسیت منتج شده است. جامعه و طبقه نیز مقدم بر فطرت انسانی و هویت اصیل او انگاشته شده اند. همچنین، به دلیل قبول منطق منفعت، نمی توان از مفاهیمی همچون ساده زیستی، قناعت، عزت نفس، خودِ واقعی، مرز میان امر حق و امر باطل و آزادی همراه با مسئولیت پذیری سراغی گرفت.

یکی از مهم ترین وظایف دینی علما و روحانیان، تبلیغ دین است. در این مقاله بر مبنای دیدگاه تجویزی اسلام به این وظیفه و با الهام گیری از روش «swot» کوشش شده است ظرفیت ها، فرصت ها، موانع و کاستی های روحانیت ایران معاصر در زمینه ایفای وظیفه مزبور از حیث تأثیرش بر دین داری مردم بررسی شوند. یافته ها نشان می دهند از سویی ظرفیت هایی مانند اتصال روحانیان به منابع بی همتای معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام ، عرفان اصیل شیعی، جاذبه نهضت امام حسین (ع) و بهره مندی آنان از سطح قابل قبولی از اخلاق ارتباطی و نیز فرصت های ساختاری ارزشمندی همچون حمایت های حاکمیتی و توسعه ابزارها و شیوه های ارتباطی که روحانیت در سال های اخیر به آنها دست یافته، اثربخشی تبلیغ در دین داری را افزایش داده اند. از سوی دیگر، موانعی همچون فعالیت نهادها و رسانه های ناهمسو با روحانیت و کاهش نسبی علاقه مندی، اعتماد و مراجعه مردم به روحانیان و کاستی های عملکردی روحانیت در زمینه اصل تحقق تبلیغ، محتوای تبلیغ، ابزارهای تبلیغی، شرایط علمی، اخلاقی و مهارتی مبلغان و انگیزه ها و رفتارهای ایشان قابل مشاهده اند که در افول سطح دین داری در جامعه مؤثر بوده اند.

هدف این مقاله آن است که تأثیر روحیه خداترسی به عنوان یکی از مهم ترین نشانه های معنویت دینی را در اصلاح جامعه به ویژه مناسبات جنسی و جنسیتی در خانواده و اجتماع نشان دهد و از این رهگذر، به ارائه راهکارهایی در جهت تقویت و گسترش این روحیه در سطح خانواده و اجتماع به منظور کاهش مشکلات و آسیب های مربوط به روابط زن و مرد بپردازد. از نظر رویکرد می توان نوعی روش سه جانبه مشتمل بر نگاه های درون دینی، جامعه شناختی و مهندسی اجتماعی را در مقاله مشاهده کرد. از نظر میزان اثربخشی نیز می توان گفت هرچند خداترسی آموزه ای آشناست و آثار مثبت اجتماعی، به ویژه جنبه بازدارندگی آن در برابر کج روی ها قابل انکار نیست، اما یادآوری مجدد این فضیلتِ تقریباً فراموش شده و بیان مشروح تر آثار اجتماعی اش، می تواند کمک مؤثری به ادبیات حوزه جامعه شناسی دین قلمداد گردد، ضمن آن که تطبیق این بحث بر حوزه های جامعه شناسی خانواده و جنسیت می تواند کمک مهمی به پیشبرد ادبیات این دو حوزه تلقی شود.