اصغر کفشچیان مقدم

رنگ ها از اجزای جدا نشدنی زندگی شهری است و منظر شهری جامعه امروز به عنوان مولفه ای چند وجهی چنان با آن آمیخته که تفکیک آن به عنوان پدیده ای طیبعی و مصنوع حضوری یکپارچه در مکان ها اعم از شهری و طبیعی دارد؛ بدنه و نمای ساختمان ها، مبلمان شهری، پیاده رو ها، فضای سبز، المان های شهری و حتی عناصر محیطی چون آسمان در تعیین رنگ شهرهای امروز نقشی مهم دارند. مقاله ی حاضر تلاش دارد ضمن تحلیل تعاملات دیداری کیفیت رنگی شهر با عوامل بصری در محیط به بررسی کیفیات تعاملی رنگ به عنوان عاملی مؤثر در قسمتی از فضای شهری تهران بپردازد. بدین منظور و جهت دستیابی به نمونه موردی از کیفیات تعاملی رنگ در فضای شهر، وجوه بصری و بیانی رنگ در اجزا مؤثر در سیمای خیابان انقلاب (حد فاصل میدان انقلاب- چهار راه ولی عصر) مورد بررسی قرار گرفته است. پرسش های اصلی پژوهش بر چگونگی و چگونه بایدی رنگ در فضای شهری محدوده مورد نظر بنا شده است و تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی داده ها را بر اساس شواهد تصویری و تاریخی بررسی می کند. نتایج بدست آمده نشان می دهد؛ فضای رنگی خیابان انقلاب به دلیل کاربری های متفاوت و نقش اجتماعی، عبوری، فرهنگی و سیاسی امروزه دارای هویت چند وجهی است. به منظور سازماندهی به این فضا ایجاد هویت مستقل و غالب و تعریف آن در ایجاد طرح رنگی و ایجاد یکپارچگی رنگ جهت گستردگی فضا و بازسازی اجرا مستقر در فضای این خیابان ضروری به نظر می رسد.

نقوش و درون مایه دیوارنگاره ها همواره رابطه ای پیوسته با مکان و محیط پیرامونی داشته و هماهنگ با عوامل کالبدی و غیرکالبدی مکان و چگونگی ادراک مخاطب، معنا می یابند. چراکه مکان و فضای شهری به یاری تجسم و تصوری که ناظر از گستره آن دارد، قابل ادراک بوده و هویت​مند می گردد. ازاین رو در این تحقیق با تدوین مؤلفه ها و زیرمؤلفه هایی همچون: مؤلفه​های مخاطب​مداری، زیبایی، منظر، انطباق پذیری و هویت مندی مکانی در دیوارنگاره ها به مثابه معیارهای کیفی دیوارنگاری از دوره پهلوی اول تاکنون، پرداخته شده است. به همین منظور، با بهره مندی از روش توصیفی- تحلیلی و تطبیقی و سنجش مؤلفه های ذکرشده در قالب پرسش نامه هایی از 60 نفر از شهروندان، چگونگی این رابطه، موردارزیابی کیفی قرار گرفته است. براین اساس، هدف: نحوه ارزیابی و چگونگی ادراک شهروندان از نقوش و درون مایه دیوارنگاره ها با مکان ها و فضاهای عمومی و تاریخی شهر اصفهان است. بنابراین، سؤال اصلی به چگونگی و میزان انطباق پذیری این دسته از آثار با مؤلفه های مذکور پرداخته و سؤال فرعی بر انتخاب بهترین اثر، برای به دست آوردن ضریب رتبه بندی دیوارنگاره های دوره معاصر از منظر شهروندان اصفهانی به عنوان مخاطبین اصلی این دسته از آثار، تأکید دارد. یافته های کلی تحقیق در پاسخ به سؤالات طرح شده، بیانگر میانگین رتبه متوسط تا خوب در ارزیابی مؤلفه​ها و زیرمؤلفه های استخراج شده در برگه های پرسش​نامه است. مؤلفه هایی که بیانگر فاصله کیفی درون مایه دیوارنگاره ها تا رسیدن به وضعیت مطلوب و عالی بوده و درحال حاضر، پاسخگوی انتظارات شهروندان نیستند. همچنین با ارزیابی آثار منتخب از مجموعه تصاویر ارائه شده در یافت شد که شهروندان به جنبه های نوآورانه و متناسب با نیازها و سلائق امروزی در طراحی نقوش و درون مایه دیوارنگاره ها اهمیت داده و نسبت به آثار بدون محتوا و صرفاً تزئینی، کم رغبت ترند.

از میانِ عناصرِ بصری، رنگ، در زندگی معاصر شهری جایگاهی ویژه دارد. با این هم ه، قابلی ت هایِ تعامل یِ آن چنانکه بایسته بوده، مورد توجه ق رار نگرفته است. اجزای مؤثر در سیم ای شهر اعم از نما، فضای سبز، ویترین ها، تابلوها، مبلمانِ شهری، دیوارنگاره ها و مانند آنها همواره با پوششی از رنگ نمایانده شده است. امروزه با رشد فناوری و تنوع مصالح، ضرورت کاربرد متناسب رنگ با توجه به هویت فرهنگی شهرها بیش از پیش احساس می گردد.افزون براین، بررسی جلوه هایِ بصریِ رنگ و کاربرد بجای آن در نمایِ شهری، می تواند از نابسامانی های بصری در شهرها پیش گیری کند. تأثیر رنگ بر کیفیت فضای شهری از دو منظر بصری و بیانی قابل بررس ی است. هدف این مقاله، بهبود کیفیت فض ای شه ری با تأکی د بر نقش رنگ است. این پژوهش کیفیتِ تعاملی رنگ در فض ای شهری را از جنبه هایِ کاربردی، جامعه شناختی، روان شناختی، هویتی، زیباشناختی و نمادین بررسی کرده است و به نقشِ آن به عنوان عاملی مؤثر در سیمای شهر پرداخته است. پژوهش به صورتِ توصیفی- تحلیلی صورت گرفته و داده ها بر اساس مطالعاتِ کتابخانه ای و برداشت هایِ میدانی از فضای شهری جمع آوری گردیده است.

از دهه 1960 میلادی به بعد، ویدئو وارد قلمروی هنرهای تجسمی شده و در امتداد هنرهایی چون نقاشی و مجسمه سازی قرار گرفت. ویدئو رسانه ای است با قابلیت های چند گانه که با کاربست تصویر، صدا، نور، بازیگر، محیط و... خود را به عنوان ابزاری اثرگذار در بیان ایده های مختلف و متفاوت نیمه دوم قرن به اثبات رسانده است. ویدئو به علت امکانات خاص خود، مورد کاربست هنرمندان با گرایش های مختلف هنری قرار گرفت. در این میان برخی هنرمندان که مجذوب قابلیت های منحصر به فرد این رسانه شده بودند با بیانی خلاقانه تر، با انتخاب ویدئوهای چندگانه فضایی گسترده تر را برای ارائه اثر و بیان منظور هنری خود فراهم آوردند؛ همچنین قابلیت خاص ویدئو در ضبط و پخش هم زمان تصاویر، برخی هنرمندان را بر آن داشت تا مخاطب خود را در وضعیت متفاوتی تحت عنوان ""ویدئو مراقبت"" قرار دهند. این گفتار به بررسی آثار تنی چند از این هنرمندان و به کارگیری خلاقانه آن ها از قابلیت های رسانه ویدئو می-پردازد.

            دیوارنگاری در این مقاله صرفاً به نقاشی های فیگوراتیو با تکنیک فرسک یا تمپرا اطلاق نمی شود؛ بلکه بررسی رابطه بین اثردیواری با محیط، معماری و مخاطب بعنوان سه عامل ارزش گذار در دیوارنگاری مورد نظر بوده است. ارتباط دیوارنگاره های اسلامی با معماری، محیط، مخاطب و چیستی عوامل موثر در ارتقائ یک اثر، از مرتبه تزیین به اثری دارای اصالت های هنری سوال اصلی این پژوهش بوده است. در این مقاله، به جایگاه دیوارنگاری در معماری سنتی ایران (دوره اسلامی) و نقش آن در ساماندهی بصری فضاهای معماری  پرداخته شده است. با توجه به اینکه در اغلب منابع و تحقیقات انجام شده توسط محققین، دیوارنگاره های این دوره تحت عنوان تزیینات معماری مطرح گردیده است، ویژگی ها ،محدودیت ها و اشکالات این نام گذاری نیز بررسی گردیده است. در ادامه دیوارنگاره های دوره اسلامی ایران به دو دسته کلی مذهبی و غیرمذهبی تقسیم بندی شده و ارتباط های فرمی، معنایی و مفهومی این آثار با محیط پیرامون و معماری حاکم و مخاطب مورد بررسی قرارگرفته و مقایسه ای بین دیوارنگاره های مسجد شیخ لطف الله و کاخ عالی قاپو به عنوان دو شاخص دیوارنگاری مذهبی و غیر مذهبی صورت گرفته است.

فرم و صورت اژدها بارها در طول تاریخ هنر ایران، در قالب های گوناگون و با مضامین رمزگونه ظاهر شده است. اتصال این نقش به فرهنگ، باورها، جهان بینی اساطیری از یک طرف و ادبیات غنی و سرشار ایرانی از سوی دیگر، جایگاه آن را بیش از پیش اهمیت می بخشد. در این میان به نظر می رسد نگارگران با توجه به قصص اساطیری و منابع ادبی موجود خصوصاً شاهنام? حکیم ابوالقاسم فردوسی، در نمایش این موجود، به دستور زبان خاصی دست یافته اند؛ لذا این مقاله سعی دارد به شیوه توصیفی و تحلیلی ضمن بررسی معانی اژدها و توجه به توصیفات بصری فردوسی از این موجود در شاهنامه ازطریق مقایسه این اوصاف با اژدهای ترسیم شده در نگارگری عصر صفوی، نگرش و ساختار بیانی و بصری هنرمندان نگارگر را مورد کنکاش قرار دهد. و از طریق مقایسه و تطبیق تمهیدات به کارگرفته شده در شکل اژدها در این دوره با ادوار گذشته روی کردهای نوین آنها را در نمایش این موجود، مشخص نماید. در ضمن تلاش شده است تا علاوه بر توجه به این نگرش، از طریق مطالع? شکل و سیمای اژدها، اندازه و موقعیت آن در کادر و تزیینات و نوع بافت و رنگ های به کارگرفته شده در نمایش اژدها، چگونگی دلالت آن بر مفهوم نیروی شرورنفس اماره مشخص شود.

بهرغم گسستهای تاریخی و نفوذ فرهنگهای بیگانه، تحولات نگارگری ایران از پیوستگی و تداوم نسبی برخوردار بوده است و وجوه اشتراکات صوری و مضمونی فراوانی در آثار دورههای مختلف مشاهده میشود. نمادگرایی به عنوان یکی از ابزارهای بیان تصویری و انتقال مفاهیم، آثار زیادی از نگارگری ایرانی را در صورت و معنا به هم نزدیک کرده است. بنابراین، بررسی عناصر نمادین و نمادشناسی در نگارگری ایران، با توجه به جایگاه نمادها و چگونگی کاربرد آنها در دورههای مختلف قابل ملاحظه است. در این نوشتار بررسی انواع عناصر نمادین براساس طبقهبندی نمادهای هندسی، تلفیقی و طبیعی، روند شناخت عمیقتری را از عملکرد عناصر و نمادگرایی در آثار نگارگری ایران فراهم ساخته است. عناصر نمادین به عنوان نمایندههایی از مفاهیم والا و دور از دسترس، در نگارگری ایران جلوههای بارز و چشمگیری دارد و اغلب به صور گوناگون، رشتههای ارتباطی خود را با واقعیت ملموس حفظ کرده است. هنرمند ایرانی در فضایی نمادین به آفرینش میپردازد؛ بر این اساس، گاهی به شیوة کاملاً مجرد و انتزاعی، گاه ملهم از واقعیت و گاهی با اغراق در ویژگیهای واقعی و زمانی با ترکیب ویژگیهای مختلف، نقوش خاصی را با عملکردهای متفاوت به منصة ظهور رسانده است؛ که در فضای نگارهها با چیدمانهای نمادین، پیوند و ارتباط با معناها و مفاهیم نامحسوس را فراهم ساختهاند. در واقع، نگارگر ایرانی با بهرهگرفتن از بستر ارزشمند شعر و ادب فارسی و همچنین مفاهیم عمیق حکمت ایرانی و عرفان اسلامی، نه در پی بازنمایی طبیعت ملموس، بلکه به فرانمایی جلوههای نمادین پرداخته است. با بررسی طبقهبندی نمادها در این نوشتار میتوان به این نتیجه اذعان داشت که ابداع و استفاده از عناصر نمادین در دورههای مختلف نگارگری ایران، صورت مستقلی نداشته بلکه روند تکاملی را در صورت و محتوا طی کرده است.

در این مقاله، نقاشی دیواریهای شهر تهران با توجه به ویژگی های نقاشی دیواری،روابط زیباشناسانه و کارکرد آن در ارتباط با محیط و اهداف اجتماعی، تاریخی و ...، از دیدگاه مخاطبین مورد ارزیابی قرار گرفته اند. از آنجا که اثر دیواری با مخاطب رابطه ای قطعی و تعاملی دو سویه دارد؛ لذا دیوارنگاری در هر محیطی، از یک سو باید نمایشگر فرهنگ و عقاید مردم در فضای هارمونیک با معماری همان محیط باشد و از سوی دیگر، به علت وجهه همگانی این آثار، توفیق آنها وابسته به ادراک و دریافت مردم و مخاطبین اثر میباشد. بنابراین، ارزیابی مثبت یا منفی یک دیوارنگاره شهری، علاوه بر زیباشناختی آن نسبت به محیط و معماری، در گرو عکس العمل و میزان استقبال مخاطبین اثر است. با این مفروضات، مقاله حاضر به بررسی کارکرد کیفی آثار دیواری تهران(دهه70) در ارتباط با مخاطبین پرداخته است. بدین منظور پرسشنامه ای جهت ارزیابی دیوارنگاره ها از دیدگاه مخاطبین تهیه شد، که نتایج آن در این مقاله مورد مطالعه قرار گرفت. بررسی این نتایج، نکات قابل توجهی را در ارتباط با روند دیوارنگاری معاصر نمایان ساخته است، که با استناد به آن میتوان راهکارهای مناسبی در خصوص ساختار بصری شهر و حقوق دیداری مخاطبین ارایه نمود.