عبدالکریم مشایخی

عنصر مکان و موقعیتهای خاص جغرافیایی، همواره تاثیری بی بدیل در معادلات قدرت داشته اند، به نحوی که احیای مناسبات قدرت را در یک منطقه خاص توضیح پذیر می سازند. مقاله پیش رو به بررسی حضور عثمانیها در بندر بوشهر ــ به عنوان یکی از مصادیق این تاثیرگذاری ــ پرداخته است.

بندر بوشهر، یکی از مهمترین و استراتژیک ترین نقاط اقتصادی ایران در سده های اخیر، با ظهور جنبشها و شخصیتهای مهم سیاسی و به ویژه قیام دشتستان و چاه کوتاهیها در مقابل استعمارگران و استبدادگران، اهمیت چشمگیری در تاریخ معاصر ایران یافت و بخش مهمی از تاریخ مبارزات ضداستبداد و استعمار را به خود اختصاص داد. مرحوم سیدمرتضی اهرمی که خود به توصیه علمای نجف به حمایت از مشروطه خواهی جنوب برخاسته بود، پس از استقرار مجدد مشروطه، در درگیری با حاکم محلی دولت مشروطه، به یکی از مظلومان واقعی عصر مشروطه تبدیل شد. قیام او در دفاع از مشروطه، نتیجه معکوس داد و سرانجامی جز رنج و تبعید برای وی به همراه نیاورد. در این مقاله برخی نکته های تاریخ پرفرازونشیب مشروطیت بوشهر عرضه می گردد.

رهبری، یکی از عوامل اصلی در جنبش های اعتراضی و انقلابی محسوب می شود. در مقابل، بیگانگان به منظور تضعیف آن همواره فرایند تمهید امکانات و تهییج منابع انسانی از سوی رهبری جنبش های اعتراضی و انقلابی را مورد هجمه قرار داده اند، به گونه ای که امکانات و منابع، قابلیت تجمع در راستای هدف ــ سلطه ستیزی ــ جنبش را نداشته باشند. در مقاله پیش رو، تلاش های سیدمرتضی اهرمی معروف به «علم الهدی» ــ با تکیه بر اسناد موجود ــ در هدایت مردم بوشهر در انقلاب مشروطیت بررسی شده است.

توجه به اتصال لاینفک تاثیرگذاری و تاثیرپذیری از یکدیگر به مثابه یک قانون در معادلات قدرت موجب می شود عمل ها و عکس العمل ها را توامان بررسی کرد. اولویت یابی شرق چه به لحاظ نظری و چه در عرصه عمل برای کشورهای اروپایی نه فقط نشانه اهمیت شرق به دلایل مختلف، بلکه نشانه نیازمندی آن ها به چنین اولویت گذاری می باشد. چنانچه روابط ایران و آلمان از این زاویه بررسی شود، در این صورت در کنار مساله علل گرایش و توجه ایران به آلمان به عنوان نیرو و قدرت سوم، چرایی سیاست پیش به سوی شرق آلمان نیز مدنظر قرار می گیرد. مقاله حاضر، پاسخگویی به این پرسش را عهده دار بوده است.

بندر بوشهر واقع در جنوب ایران و بخش شمالی خلیج فارس، یکی از مهم ترین و استراتژیک ترین نقاط اقتصادی ایران در سده اخیر به شمار می رود. با ظهور جنبش ها و نیز شخصیت های مهم سیاسی و بویژه قیام دشتستان و چاه کوتاهی ها در مقابل استعمارگران و مستبدین، اهمیت چشمگیری در تاریخ معاصر ایران یافت و بخش مهمی از تاریخ مبارزات ضد استبدادی و استعماری را به خود اختصاص داد. مرحوم سید مرتضی اهرمی که خود به توصیه علمای نجف به حمایت از مشروطه خواهی جنوب برخاسته بود، پس از استقرار مجدد مشروطه درجه درگیری با حاکم محلی دولت مشروطه، به یکی از مظلومان واقعی عصر مشروطه تبدیل شد. قیام او در دفاع از مشروطه نتیجه معکوس داد، و فرجامی جز رنج و تبعید برای وی به همراه نیاورد. در این مقاله به برخی از نکات تاریخ پر فراز و نشیب مشروطیت در بوشهر اشاره خواهد شد.

سیاستهای استعماری بریتانیا که از آغاز قرن هفدهم میلادی و با سلطه این کشور بر شبه قاره هند آغاز شد، منجر به یکی از بزرگترین فجایع تاریخ بشری شد که بمدت سه قرن و نیم آسیا، آفریقا، خاورمیانه و آسیای دور را با معضلات و مشکلات فراوانی همراه ساخت. در ایران و بویژه کرانه های شمالی خلیج فارس، استعمار غرب از دوران صفویه شروع شد و در دوره قاجار به اوج خود رسید. رویارویی مردم ایران با استعمار انگلیس به دو قرن پیش باز میگردد. بندر بوشهر که بیشترین مرز دریایی با خلیج فارس را دارد و از سال۱۱۷۶ه. ق/ ۱۷۶۳. م در دوره زندیه مورد توجه دولتمردان انگلیس در هند قرار گرفت، چهار بار مورد هجوم نیروهای انگلیس قرار گرفت که هر بار با مقاومت دلیرانه مردم این سامان مواجه شد. در نوشتار حاضر تلاش گردیده روند شکل گیری و حضور استعمارگران انگلیسی در کرانه های شمالی خلیج فارس و بوشهر و مسئله جدایی هرات از ایران و هجوم دوم نیروهای نظامی انگلیس به خلیج فارس و بوشهر و مقابله مردم این منطقه با اشغالگران مورد بررسی قرار گیرد.

تاریخ حضور دولت انگلستان در بوشهر به سال 1763 م / 1177 ق به دوره کریم خان زند میرسد، که با انعقاد قرارداد «پرایس – سعدون» مقدمات حضور نظامی آنان، در ایران، فراهم گردید. از سال 1812 م/ 1227 ق که نمایندگی سیاسی انگلیس در بوشهر افتتاح شد تا زمان خروج آنان از این بندراستراتژیک ، به مدت دو قرن، فعالیتهای اقتصادی و سیاسی کرانه های شمالی و جنوبی خلیج فارس از طریق این بندر اداره میشد؛ باتوجه به اینکه، بوشهر در دوره قاجار معتبرترین بندر تجاری ایران و دروازه خلیج فارس بود؛ بنابرین، ضرورت مطالعه نقش این بندر، در تصمیم گیریهای دولتمردان انگلیس در آن دوره حساس، بسیار حائز اهمیت است. مقاله حاضر، نگاهی تحلیلی به جایگاه و اهمیت تاریخی بوشهر در روابط ایران و انگلستان ، از اواخر قرن هجدهم تا اوایل قرن بیستم میلادی دارد.

امپراطوری عثمانی، آخرین کشور بزرگ اسلامی بود که شش قرن در صحنه سیاسی جهان با اقتدار از حضوری فعال و موثری برخوردار بود. این امپراطوری قدرتمند در سال ۱۲۸۸ه.ق/۱۸۷۱.م شهبندری خود را در بندر بوشهر که مهمترین بندر تجاری ایران در دوره قاجار بود، تاسیس نمود. دلایل اصلی رویکرد عثمانی ها به خلیج فارس در اواخر قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم میلادی، جبران ناکامی های ناشی از شکست آنها در اروپا و آگاهی از نقش تجاری و اقتصادی منطقه خلیج فارس در آینده مناسبات بین المللی بود. آنها در راستای تحقق اهداف توسعه طلبانه و سلطه جویانه خویش در کرانه ها و پس کرانه های خلیج فارس به بندر بوشهر توجه جدی نمودند. نوشتار حاضر رویکری تحلیلی به بررسی دلایل حضور عثمانی ها در خلیج فارس و بندر بوشهر در مدت حضور چهل و هفت ساله آنها دارد.

استان بوشهر با مساحتی حدود 27653 کیلومتر مربع، از شمال به استان خوزستان و بخشی از استان کهکلیویه و بویر احمد، از شرق به استان فارس، و از جنوب شرقی به بخشی از استان هرمزگان و از جنوب و غرب به آب های خلیج فارس محدود است. در دوره قاجار، بیشتر مناطقی که هم اکنون در استان بوشهر واقع هستند، جزو ایالت فارس به حساب می آمدند. بوشهر در کرانه شمالی خلیج فارس، اگر چه از قرن ها پیش، منطقه ای آباد و مسکون بوده، اما درباره این بندر، خاندان های حکومتی آن و شرایط سیاسی و اقتصادی آن، اطلاعات زیادی در دست نیست. تاریخ جدید بوشهر، با پادشاهی نادرشاه افشار شروع میشود. نادر و سیاست دریایی او در مبارزه با عثمانی ها و گسترش قلمروی دریایی او در خلیج فارس، سبب شد تا شهر بندری بوشهر مورد توجه خاصی قرار گیرد. نادرشاه با گماردن یک تاجر انگلیسی به نام «جان التن»، بوشهر را که نام آن به «بندر نادریه» تغییر داده شده بود، به صورت یک مرکز کشتی سازی و پادگان نظامی در آورد.