معصومه نفیسی راد

در دهه های اخیر، تحولات عمیق و گسترده جهانی، سبب کاهش مطلوبیت الگوی زن سنتی و بحران هویت در سازگاری نقش های سنتی و مدرن شده است. در زمینه هویت زنان در ایران، پژوهش های بسیاری صورت گرفته است. به منظور فهم یکپارچه مسائل و راهبردها و آگاهی از خلاء های پژوهشی در این حوزه، خوانشی ثانویه از آنها ضروری است. هدف پژوهش حاضر مرور نظام مند پژوهش های منتشر شده در حوزه ی هویت زنان در ایران در دو دهه 80 و 90 است که در جستجوی اولیه، جمعاً 421 پژوهش کمّی و کیفی بوده و بعد از اعمال معیارهای ورود و خروج، در نهایت 67 پژوهش معتبر انتخاب شده است.نتایج نشان داد زمینه های هویت ساز زنان عمدتاً تحصیلات و پایگاه اجتماعی و اقتصادی است و هر چه زنان دارای سن کمتر، تحصیلات بیشتر و پایگاه بالاتری باشند، میزان بازاندیشی در مورد هویت جنسیتی بیشتر است. اگرچه هویت زنان در ابعاد مختلفی شامل هویت فردی، هویت ملی، هویت اجتماعی، هویت دینی، هویت جنسیتی و هویت قومی یا محلی مهم و قابل بررسی است، اما در مطالعات دو دهه اخیر، عمدتاً هویت اجتماعی و هویت جنسیتی، مورد توجه پژوهشگران بوده اند. در کشاکش و تقابل دو وجه هویت سنتی و مدرن، گفتمان جهانی بر محور هویت شخصی مدرن، در مقایسه با گفتمان سیاسی حاکم، تأثیر بیشتری بر زنان داشته است و زنان تحصیل کرده و شاغل که پایبندی مذهبی کمتری دارند بیش از سایر تیپ ها در برابر الگوی ارائه شده برای زنان از سوی گفتمان حاکم، مقاومت و تعارضات هویتی کمتری را تجربه میکنند.

حقوق روانی زوجین پایه و اساس تکلیف آنهاست؛ یعنی حقوق و تکالیف دائرمدار یکدیگرند. پژوهش حاضر باهدف تبیین حقوق روانی زوجین از منظر آیات و روایات و تکالیف تربیتی مربوط به آنها به روش تحلیل محتوای کیفی از نوع اسنادی- اجتهادی انجام شد. بدین منطور منابع مکتوب دراین مورد مطالعه و تفسیر تربیتی آیات و روایات در موضوع پژوهش بررسی و تحلیل گردید و رویکرد اسلام به حقوق روانی زوجین و تکالیف تربیتی مربوطه از آنها استنباط شد. نتایج نشان داد که در نگاه تربیتی اسلام، تکالیف انسان ها لازمه حقوق و دائرمدار حقوق روانی آنهاست و چون توجه زوجین به حقوق روانی و تکالیف تربیتی مرتبط با آن زمینه بهزیستی و سعادت ایشان را فراهم می کند، اهمیت والایی دارد. تکالیف تربیتی مرتبط با حقوق روانی زوجین که در پژوهش حاضر از آیات و روایت استنباط شد عبارتند از: تأمین آرامش، عزت و کرامت، مثبت نگری، نگاه نعمتی، تعاون و همیاری، خوش اخلاقی، عفو و گذشت، از خود گذشتگی، آراستگی، محبت و ارضای جنسی یکدیگر.

ماده 56 قانون جمعیت در فرضِ جبران حرج، سقط ِ جنین را ممنوع اعلام کرده است. در مورد شرط امکان جبران حرج در فقه، تحقیق درخوری دیده نمی شود و تطبیق قانون با شرع در این زمینه نیازمند پژوهش است. ابتلای بخشی از جامعه و همچنین اهمیت موضوع سقط جنین، به تحقیق ویژه ای در موضوعات مربوط به سقط درمانی ضرورت بخشیده است. پژوهش حاضر با نگاه تحلیلی انتقادی نشان می دهد به دلیل تأثیر امکان جبران در نحوه قضاوت عرف نسبت به موارد حرج، به طورکلی نمی توان چنین شرطی را نادیده گرفت، ولی عمومیت آن نسبت به همه موارد حرج محل تأمل است؛ چراکه باتوجه به تناسب حکم و موضوع در این مسئله و همچنین عدم صدق عنوان حرج، ادله نفی حرج در موارد شایان توجهی تطبیق یافتنی نیست؛ از آن جمله مواردی است که مادر به دلیل نبود امکانات پزشکی و نگهداری، مشمول حرج جسمی است و با اقدامات جبرانی رفع حرج ممکن است. ولی در فرض حرج روحی اقدامات جبرانی نوعاً موجب رفع حرج نیست و در این موارد عنوان حرج همچنان صادق است. بنابراین اطلاق ماده 56 در شرط امکان جبران، محل تأمل است.

در اثر گسترش صنعت و جهانی شدن، شکاف زیادی بین نسل نوجوان با والدین به وجود آمده و هویت یابی نوجوانان دستخوش تغییراتی شده است. پژوهش حاضر کوشیده است نقش تربیتی پدر در هویت یابی دختران را بررسی نموده و با استفاده از روش توصیفی_تحلیلی و با بهره گیری از داده های کتابخانه ای به این مهم و ابعاد تاثیر گذاری آن بر هویت یابی بپردازد. یافته ها حاکی از این بود که نقش تربیتی پدر از دوران بارداری مادر شروع و تا دوره خردسالی، دوران پیش از بلوغ و حتی دوران پس از بلوغ دختر نیز ادامه می یابد. با این وجود، دوره نوجوانی دختران اهمیت بیشتری داشته و نقش پدر در شکل گیری هویت صحیح در این دوره مهم است. بر اساس پژوهش ها، دختران برخوردار از حمایت عاطفی پدر به عنوان اولین جنس مخالف مورد ارتباط، در بزرگسالی کمتر دچار انحراف و تصمیم های سطحی و هیجانی می شوند و هویت یابی موفق تری خواهند داشت. در رویکرد اسلامی نیز به ضرورت توجه به هویت متمایز دختران و پسران بر اساس تفاوت های بیولوژیکی و زیستی و همچنین تفاوت نقش های اجتماعی آنها اشاره شده است.      

این مقاله، به بررسی جنبه فقهی تشکیل خانواده می پردازد. منظور از تشکیل خانواده، شکل گیری بنیان خانواده در قالب ازدواج و نکاح است. با فهم ادله فقهی و حکم تشکیل خانواده، می توان برای حفظ آن کوشید و از انحلال و عوارض ناشی از آن جلوگیری کرد. این مقاله با بهره گیری از منابع فقهی- روایی، با روش توصیف و تحلیل داده های فقهی، به بیان حکم فقهی تشکیل خانواده پرداخته است. اکثر فقها، قائل به استحباب نکاح و تشکیل خانواده فی حد ذاته هستند، که در مواردی ممکن است واجب، حرام، مکروه و یا مباح نیز باشد. هنگامی که فرد با عدم ازدواج و تشکیل خانواده، خوف افتادن به گناه و حرام را می دهد و یا اینکه به واسطه نذر، عهد یا قسم، ازدواج را بر خود واجب می کند، در این حالات، ازدواج و تشکیل خانواده، واجب است. اگر نکاح، به ترک واجبی مثل حج و زکات و غیره منجر شود و یا اینکه مرد مسلمان، با بیش از چهار زن ازدواج کند، نکاح حرام است. اگر مرد، توانایی زناشویی ندارد و با ازدواج، موجب ضرر به زن گردد، نکاح مکروه است.