مهجبین ردایی

هدف مطالعه بررسی قابلیت های محیط به عنوان بستر فعالیت های انسانی، در جهت ارتقای ارتباط انسان با طبیعت و جبران بخشی از تعاملات اجتماعی از دست رفته جاری، در فضاهای باز مجتمع های مسکونی است. نوآوری پژوهش تأکید بر اهمیت ادراک عناصر طبیعی در افزایش ایجاد حیات جمعی در پیکره سکونت گاه های شهری است. این پژوهش توصیفی- تحلیلی است که مؤلفه های مؤثر بر حیات جمعی در فضاهایی باز در سه بعد کالبدی، عملکردی، معنایی در فضاهای باز مجتمع های مسکونی منطقه یک شهر یزد مورد بررسی قرار گرفت. نمونه گیری هدفمند و ابزار جمع آوری اطلاعات مبتنی بر 381 پرسشنامه محقق ساخته با ضریب پایایی و مقدار آلفای کرونباخ 867/.، مشاهده و حضور در فضاهای مطالعاتی بود. مؤلفه های مؤثر بر ادراک طبیعت و عناصر طبیعی بر پایه حس بویایی، بینایی، شنوایی، لامسه، محور حرکتی و تصویر ذهنی واکاوی شد. نتایج بر وجود رابطه مثبت معنادار بین کیفیت فضاهای باز و عمومی، ادراک عناصر طبیعی و قابلیت حیات جمعی مجتمع های مسکونی حکایت داشت.

هدف پژوهش حاضر شناخت الگوهای اجرایی عقلانیت اکولوژیک در جهت ارتقای زیست پذیری در بناهای مسکونی کویری شهر یزد بوده است. روش انجام پژوهش توصیفی – تحلیلی و استنباطی بوده و معیارهای مؤثر در ارزیابی الگوی اجرایی عقلانیت اکولوژیک با استفاده از مطالعات کتابخانه ای و نظرات کارشناسان تعیین شدند. به منظور ارزیابی از 20 معیار اصلی استفاده شد. ابزار جمع آوری داده ها پیمایش (نمونه گیری هدفمند، 4 خانه بومی از بافت کهن شهر کویری یزد) و پرسشنامه محقق ساخته با ضریب پایایی 86/0 و جامعه آماری شامل متخصصان شهرسازی، معماری و محیط زیست آگاه به معماری بومی مناطق کویری بود. نوآوری پژوهش، بررسی ارتباط عقلانیت اکولوژیک و زیست پذیری شهرهای کویری به خصوص در مقیاس معماری بنا است. نتاج نشان داد سکونتگاه های کهن کویری بر پایه اصول و قواعد عقلانیت اکولوژیک شکل گرفته و سمبلی از پایداری است. ازاین رو بازآفرینی اصول عقلانیت اکولوژیک در مقیاس های متعدد، می تواند زمینه ساز ارتقای پایداری و زیست پذیری بافت های شهری معاصر باشد. 

سکونتگاه های شهری معاصر با توسعه، دگرگونی و پیچیدگی روزافزون موجب اختلال در نظام اکولوژیک و پیوند انسان- طبیعت، بخصوص در شهرهای کویری شده و بحران قرن بیست و یکم یا کاهش تاب آوری شهری را رقم زده است. بسیاری از الگوهای ارتباطی انسان -طبیعت و راه حل های الهام گرفته از محیط طبیعی حامی اصول و مفاهیم تاب آوری و پایداری است. به منظور کاربست ابعاد انسانی در برنامه ریزی، لازم است که عقلانیت اکولوژیک یا به عبارتی ایده های مبتنی بر شواهد، اصول و استراتژی های پیوند انسان- طبیعت تجلی یافته در شهرهای کهن، استخراج، انتقال و در ساختار و عملکرد اکوسیستم شهری بکار گرفته شود. ازاین رو، هدف مطالعه حاضر، ایجاد شهرهای تاب آور از طریق عقلانیت اکولوژیک و جستار حلقه پیوندی عقلانیت اکولوژیک و تاب آوری شهری است. این مطالعه یک بررسی توصیفی-تحلیلی و ابزار گردآوری اطلاعات روش کتابخانه ای است. ضمن استنتاج و تطبیق مؤلفه های ساختاری- عملکردی فرایند یادگیری اجتماعی و عقلانیت اکولوژیک، یادگیری اجتماعی به عنوان حلقه کاتالیزوری در بسط عقلانیت اکولوژیک و ارتقاء تاب آوری استنتاج شده است و با استفاده از مدل ساختاری-تفسیری، مؤلفه های استراتژیک در بسط عقلانیت اکولوژیک استخراج و درنهایت مدل مفهومی بسط عقلانیت اکولوژیک در برنامه ریزی شهرهای تاب آور از طریق حلقه پیوندی یادگیری اجتماعی ارائه شده است. نتایج مطالعه حاکی از آن است که مؤلفه های قابلیت درک پیچیدگی و ظرفیت انعطاف پذیری دو فاکتور استراتژیک در ابزار بسط عقلانیت اکولوژیک در جهت برنامه ریزی شهرهای تاب آور است و یادگیری اجتماعی به عنوان ابزار مدیریتی سازگارانه و مشارکتی نقش قابل ملاحظه ای در انتقال عقلانیت اکولوژیک و ارتقاء تاب آوری شهری دارد.

دسترسی به کیفیت و کمیت مناسب آب در طول چرخه حیات ساختمان و در طی مراحل مختلف ساخت و بهره برداری بسیار مهم است. اهمیت بنیادین آب از این واقعیت مشهود است که دو هدف از اهداف هفده گانه توسعه پایدار سازمان ملل متحد مستقیماً به آب می پردازند. شرایط اقلیمی گرم و خشک، بارندگی کم و تبخیر زیاد، استفاده نادرست از منابع محدود آب و ایجاد آلودگی بحران کمی و کیفی آب در ایران را در مقیاس های مختلف رقم زده است. بخش عظیمی از اتلاف آب در مقیاس ساختمان (مسکونی، تجاری و اداری) صورت می گیرد. از این رو در بسیاری از نقاط کشور مخصوصاً در مناطق خشک و نیمه خشک ضرورت اتخاذ راهکارهایی در جهت استفاده بهینه از منابع آب در بخش ساختمان اجتناب ناپذیر است. در مطالعه حاضر با تمرکز بر روش های کاهش مصرف آب در مقیاس ساختمان، کاربست منابع آب جایگزین، روش های بازیابی منابع آب به منظور دستیابی به ساختمان های آب صفر خالص مورد واکاوی قرار می گیرد. یافته ها حاکی از آن است که ایجاد چرخه پایدار آب در ساختمان از طریق سیستم های استحصال آب باران، سیستم های جمع آوری و تصفیه آب خاکستری به عنوان منابع آب جایگزین، جمع آوری و تصفیه آب های سیاه در محدوده ساختمان و بهره گیری از آن در جهت تغذیه سفره های آب زیرزمینی و یا ورود به منابع تأمین آب می تواند بستری برای تحقق ساختمان های آب صفر خالص فراهم آورد.

نظام های ساختاری، عملکردی و مدیریتی پایدار و یکپارچه منابع آبی با تأکید بر درک پ وی ایی، تعامل و هم تکاملی نظام های پیوسته انسان-آب، مفاهیمی نظیر هیدرولوژی محیط زیستی، هیدرولوژی اجتماعی، جامعه شناسی آب و... را خلق کرده اند. سیر تکاملی علم هیدرولوژی مبتنی بر تئوری سیستم های اجتماعی-اکولوژیک با چالش های متنوع از جمله حلقه مفقوده سرمایه اجتماعی، مدیریت محلی و بازآفرینی عقلانیت اکولوژیک حاکم بر نظام منابع مشترک روبرو است که ضرورت شناخت تعامل معنایی و هم تکاملی عقلانیت اکولوژیک و هیدرولوژی اجتماعی را ایجاب می کند. پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی با هدف تدوین چارچوب مفهومی بسط سیر تکاملی هیدرولوژی اجتماعی مبتنی بر بنیان فکری عقلانیت اکولوژیک حاکم بر میراث آبی کهن است. تحلیل وجوه اشتراک و افتراق عقلانیت اکولوژیک و هیدرولوژی اجتماعی و مسیرهای مطالعاتی آنها مبتنی بر تحلیل مقایسه ای انجام شد. نتایج بر تحقق بینش جدید در پرتو عقلانیت اکولوژیک تأکید دارد که ضمن پیوند رویکردهای رویه ای و محتوایی، چارچوبی را برای هم تکاملی نظام های پیوسته، همراه با پتانسیل درک کامل پیچیدگی ها، ارتباطات و بازخوردها، تبدیل تناقظات به تعاملات، تحلیل وقایع گذشته، تقویت مشارکت گروه های ذی نفع و ذی نفوذ، پیش بینی پیامدهای درازمدت تصمیمات امروز فراهم آورد و فرایندهای سیاست گذاری، تصمیم سازی و تدوین راهبردهای مدیریتی کارآمد در مقیاس های متنوع محلی، ملی، منطقه ای را تسهیل نماید.

غفلت از شاخص های بنیادین اکولوژیک شهری منجر کاهش تاب آوری در برابر تغییر شرایط محیطی می شود. سیستم های اجتماعی- اکولوژیک کهن نتایج چندین هزاره مداخلات درسیمای سرزمین و ذخیره گاهی ارزشمند از تجربیات موفق و ناموفق است که می تواند به عنوان محرک یا بازدارنده تصمیمات در فرایندهای برنامه ریزی آتی عمل نماید. هدف مطالعه حاضر استنتاج اصول و قواعد عقلانیت اکولوژیک حاکم بردالان های جریان باد و ارائه راهبردهای ساختاری-عملکردی در شبکه های اکولوژیک شهرهای کهن کویری (شهر یزد به عنوان مورد مطالعاتی) به منظور ارتقاء تاب آوری است. روش تحقی ق ب ر مبن ای تحلی ل محت وای ادبی ات موضوع، به بازبینی اهمیت دالان های اکولوژیک در ارتقاء تاب آوری شهری، استنتاج اصول عقلانیت اکولوژیک می پردازد و س پس با تحلی لی اکتش افی، اصول و قواعد عقلانیت اکولوژیک حاکم بر شبکه های دالانی جریان باد در شهر یزد، در سه مقیاس کلان (شهری-فراشهری)، میانی (محله ای) و خرد (بناهای ساختمانی) بازشناسی می شود. نتایج مطالعه حاکی از آن است که الگوهای ساختاری-عملکردی، موقعیت قرارگیری و جهت گیری، تناسبات و نظم هندسی، اتصالات و ارتباطات، جنس و رنگ مصالح، تنوع ساختاری-عملکردی و ترکیب ساختاری-عملکردی در دالان های جریان باد و راهبردهای بازآفرینی ساختاری-عملکردی مبتنی بر عقلانیت اکولوژیک در شبکه های دسترسی و دالان های شهری از اهمیت قابل توجهی در ایجاد شبکه های اکولوژیک و ارتقاء تاب آوری برخوردار است.

امروزه سیمای سرزمین بسیاری از شهرهای کهن کویری با دارا بودن بسترهای طبیعی و الگوهای یکپارچه حاصل از کنش های انسانی و محیط های طبیعی در قالب سکونتگاه ، رو به زوال گرائیده است. رنگ باختن بن مایه های پایداری و تاب آوری، بر لزوم بازشناسی و کاربست مفاهیم حاکم بر ساختار و عملکرد شبکه های اکولوژیک و الگوهای حاصل از تعاملات سیستم های اجتماعی-اکولوژیک که بازتابی از اصول عقلانیت اکولوژیک در فرایند برنامه ریزی شهری بوده است، تأکید دارد. در مطالعه تطبیقی- استنتاجی حاضر، با استفاده از روش اسنادی و مطالعه منابع مکتوب، ضمن تحلی ل محت وایی ادبی ات موضوع، به تبیین عقلانیت اکولوژیک و استنتاج اصول عقلانیت اکولوژیک پرداخته شده است. بر اساس مطالعات میدانی، و استنتاج معیارهای ساختاری، عملکردی و مدیریتی حاکم بر سازه های آبی شهر یزد، مصادیق اصول عقلانیت اکولوژیک در سازه های آبی کهن در سه مقیاس کلان، میانی و خرد در سیمای سرزمین شهر یزد مورد واکاوی قرار گرفته است. یافته ها حاکی از آن است که معیارهای ساختاری، عملکردی و مدیریتی سازه های آبی تاریخی با اصول عقلانیت اکولوژیک منطبق است. عقلانیت اکولوژیک با ایجاد ترکیب بندی، آرایش فضایی، ارتباط و تنوع عملکردی لکه ها و کریدورهای اختلاطی در شبکه سازه های آبی شهر کویری یزد، زمینه ای را برای ایجاد شبکه های اکولوژیک و پایداری سیماهای سرزمین شهری ایجاد نموده است.

نادیده انگاشتن زیرساخت های اکولوژیک و عدم تعادل بین محیط طبیعی و مصنوع بحران زیست پذیری شهرهای معاصر را رقم زده است. عقلانیت اکولوژیک رویکردی منشعب از پارادایم فکری اکولوژی شهری و ابزار برنامه ریزی برای دستیابی به پایداری اجتماعی- اکولوژیکی طی دوره های طولانی مدت است.  هدف مطالعه حاضر بررسی ارتباط بین رویکرد زیست پذیری و عقلانیت اکولوژیک در محلات شهر کهن کویری یزد و تدوین قواعد عقلانیت اکولوژیک در بازآفرینی زیست پذیری محلات شهرهای کویری است.روش مطالعه، از نوع تطبیقی- استنتاجی است. ضمن مطالعه تحلیلی- تطبیقی دو رویکرد زیست پذیری و عقلانیت اکولوژیک با روش دلفی، به استنتاج نیروهای پیشران، معیارها و زیرمعیارهای زیست پذیری از منظر عقلانیت اکولوژیک پرداخته شده است. قیاس زیست پذیری مبتنی بر معیارهای استنتاجی در محلات بافت کهن و جدید شهر یزد با استفاده از پرسشنامه و تحلیل آماری صورت پذیرفته است. نتایج مطالعه حاکی از آن است که ایده ها، قواعد و استراتژی های تحقق یافته در بافت های کهن شهرکویری یزد در طی قرن ها ضمن تأمین نیازها و آسایش و سلامت ساکنین، با خلق ساختار سلسله مراتبی در کریدورهای جریان آب، هوا و معابر و دسترسی ها، ارتباط و پیوستگی فضایی بین محلات را حفظ نموده است. ضمن تنظیم مداخلات انسانی در فرایندهای اکولوژیک، بهره مندی بافت های شهری را از خدمات اکولوژیک بهبود بخشیده است و منجر به افزایش زیست پذیری بافت های کهن در مقابل بافت های معاصر شده است. از اینرو بازآفرینی و معاصرسازی اصول و قواعد عقلانیت اکولوژیک در بافت های جدید شهری می تواند ضمن ایجاد تعادل بین دوفرایند رقابتی توسعه شهری و حفظ یکپارچگی اکولوژیک، پیوند بین انسان و طبیعت را تقویت نماید و شریانی مستمر از زیست پذیری را در بافت های شهرهای معاصر برقرار سازد.

سیمای سرزمین شهری همراه با تعاملی بهینه با بستر اکولوژیک خود می تواند پتانسیل های بالقوه در ایجاد جامعه ای پویا و زیست پذیر داشته باشد. فضاهای زیرزمینی یا زیرسطحی شهرهای کویری می توانند نوعی فضاهای مبتنی بر عقلانیت اکولوژیک تلقی شوند که انعکاس دهنده ادراک اجتماعی-اکولوژیکی بوده و تعهد فرهنگی افراد نسبت به تعامل صحیح محیط طبیعی و محیط مصنوع را ایجاد نماید . هدف مطالعه پیش رو تحلیلی بر نقش فضاهای زیرسطحی در ارتقاء زیست پذیری شهرهای کویری و تأکید بر برنامه ریزی مبتنی بر عقلانیت اکولوژیک به منظور ایجاد فضاهای شهری سازگار با بستر اکولوژیک است. روش تحقیق در این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی، مبتنی بر روش کیفی و استدلال منطقی است. به منظور بررسی میزان تأثیرگذاری کارکردهای فضاهای زیرسطحی بر معیارهای زیست پذیری شهرهای کویری، از آزمون T-test و تحلیل آماری SPSS و به منظور تحلیل راهبردی فضاهای زیرسطحی، از تکنیک سوات و تحلیل سلسله مراتبی AHP استفاده شد و در نهایت راهبردهای انطباقی، تدافعی، تهاجمی و اقتضایی ارائه گردید. نتایج حاکی از آن است که بازآفرینی اصول عقلانیت اکولوژیک در فرایند برنامه ریزی راهبردی توسعه فضاهای زیرسطحی، مستلزم نوعی برنامه ریزی مشارکتی و ارتباطی میان افراد جامعه از یک سو و همچنین، جامعه و طبیعت از سویی دیگر است. چنین بازآفرینی ای می تواند زمینه ای را برای پایداری، تاب آوری و زیست پذیری اکوسیستم های شهری، فراهم آورد.