احمد دستوان

اسناد به عنوان یکی از منابع دست اول، نقش مهمی در پژوهش های تاریخی ایفا می کنند. اسناد مُتعه به عنوان گونه ای از اسناد شرعی برآمده از فقه اسلامی، اصول و چارچوب معینی دارند که اطلاعات فراوانی در زمینه فرهنگ، اجتماع، اقتصاد و آداب و رسوم مردمان گذشته از آن ها به دست می آید. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که متعه نامه های دوران قاجار (1210 ۱۳۴۳ق)، از نظر محتوایی چه مضامین و مطالبی در خود دارند؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که متعه نامه های دوران قاجار، از نظر محتوایی، متأثر از قوانین شرعی و عرفی بوده اند و جایگاه اجتماعی افراد در چگونگی تنظیم و تحریر آن مؤثر بوده است.

پژوهش حاضر برآن است، کتابچه های جمع و خرج همدان و قراگوزلو را در سال های 1304 و 1306 ق، بازخوانی و تحلیل نماید و به این پرسش پاسخ دهد که کتابچه های مالیاتی همدان و قراگوزلو مشتمل بر چه عواید، هزینه و اطلاعات اقتصادی است و چه کمکی به فهم تاریخ دیوانی و اقتصادی منطقه می کند؟ داده های اصلی پژوهش از کتابچه های دخل و خرج مالیاتی همدان استخراج و از منابع دست اول تاریخی، اسناد و تحقیقات جدید برای توضیح اصطلاحات دیوانی و سیاقی استفاده شده است. نتایج پژوهش نشان داد، مالیات بر زمین های کشاورزی مهم ترین منبع مالیاتی همدان در عصر قاجار بود. در این راستا، بیشترین مخارج مالیاتی همدان به سران ایل قراگوزلو متشکل از عالی شأن، سران نظام و نیز هزینه نگهداری افواج، سواران و مستحفظان راه ها اختصاص یافته بود. بعد از مخارج قشون، مصارف دیوانی، حقوق و مزایای حاکم و متولیان، و عوایدی کدخدایان قرار داشت. میزان اندکی از درآمدهای ایالتی به مصرف محلی، توسعه کشاورزی و هزینه های عمرانی می رسید. 

اسناد به عنوان یکی از منابع دست اول، نقش مهمی در پژوهش های تاریخی دارند. در این میان، اسناد متعه به عنوان اسناد شرعی برآمده از فقه اسلامی، اصول و چارچوب معینی دارند که اطلاعات فراوانی در زمینه فرهنگ، اجتماع، اقتصاد و آداب و رسوم مردمان گذشته ارائه می دهند. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که متعه نامه های دوره پهلوی اول از نظر شکلی و محتوایی دارای چه ساختاری هستند؟ و قوانین جدید چه تأثیری بر محتوای این اسناد گذاشته اند؟ مدعای اصلی پژوهش براساس بررسی اسناد، بر این اساس قرار گرفت که متعه نامه های نیمه اول دوره سلطنت پهلوی اول، از نظر شکل و هم محتوا، متأثر از قوانین شرعی و عرفی، سنت سندنویسی دوران قاجار و همچنین براساس جایگاه اجتماعی و طبقاتی افراد تنظیم و تحریر می شده اند. اما در نیمه دوم سلطنت پهلوی اول، با تصویب قوانین جدید مربوط به ازدواج، جنبه های فقهی این اسناد همچنان باقی و بر جنبه های عرفی و قانونی آن ها افزوده شد؛ دوم آن که تغییراتی در ساختار محتوایی این اسناد به وجود آمد، اما از نظر شکلی همچنان مانند گذشته بود. به منظور اثبات مطالب فوق، لازم دانسته شد که این اسناد از نظر محتوایی و شکلی، بررسی و همچنین تأثیر قوانین جدیدِ دوره رضاشاه بر این اسناد، مشخص شود.

اسناد به عنوان یکی از منابع دست اول، نقش مهمی در پژوهش های تاریخی دارند. در این میان نذرنامه ها به عنوان اسناد شرعی، دارای چارچوب معینی اند که داده های مهمی در زمینه اجتماع، اقتصاد، و آداب و رسوم مردمان گذشته به دست می دهند. این پژوهش با رویکرد سندشناسی در پی تحقق این پرسش اصلی است که نذرنامه های دوران قاجار از نظر شکلی و محتوایی دارای چه ساختاری هستند؟ به عبارت دیگر سیمای درونی و بیرونی این اسناد دارای چه خصیصه هایی می باشد؟ مدعای اصلی این پژوهش بر این اساس قرار گرفت که نذرنامه های دوران قاجار از نظر شکلی فاقد هرگونه تذهیب و تلاش بر آن بود تا متن اصلی و نیز حاشیه ها به طور واضح نوشته شود. از نظر محتوایی نیز نذر نامه ها بر اساس شرع و فقه شیعی تنظیم می شده است. شیوه گردآوری داده ها در این پژوهش بر اساس روش کتابخانه ای و مطالعهٔ اسناد، و هم چنین تجزیه و تحلیل کمی و کیفی نذرنامه ها خواهد بود.

ازدواج در دین اسلام به دو صورت دائم و موقت می باشد؛ در عصر قاجار ازدواج دائم و موقت نیز انجام می گرفت؛ در شرایط و دوره های مختلف تاریخی ممکن بود ازدواج موقت کارکرد های مختلفی داشته باشد و برحسب مقتضیات جامعه ازجمله نبود امنیت، قحطی، مشکلات اقتصادی و یا صلح و آرامش و بهبود وضعیت اقتصادی، کارکرد های متنوعی داشته باشد. بر این اساس، سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که کارکرد های اجتماعی ازدواج موقت در دوره ی قاجار چه بوده است؟ به عبارت دیگر، ازدواج موقت در دوره ی قاجار به چه عللی انجام می گرفت؟ مدعای اصلی این است که کارکرد های اصلی ازدواج موقت در این دوره بنا به علل گوناگونی ازجمله ارضای نیازهای جنسی؛ کسب درآمد و تأمین نیاز های اولیه زنان؛ سفرهای زیارتی؛ نازا بودن زن عقدی مرد؛ بیرون آمدن از زندگی یکنواخت مرد؛ یادگیری آداب همسرداری؛ نگاه ابزاری مرد به زن به عنوان زینت خانه و چشم و هم چشمی بین مردان ثروتمند؛ خدمت به زن عقدی یا برای کمک در کارهای کشاورزی؛ مصالح سیاسی و اقتصادی صورت می گرفت.

یکی از مهم ترین جلوه های فرهنگ و تمدّن بشری بی شک کاغذ است. نقشی که کاغذ در زندگی، فرهنگ، و دانش بشری ایفا کرد بسیار بااهمیت است. قبل از ساخت کاغذ، فراگیری علوم و دانش محدود به طبقهٔ خاصی از جامعه بود؛ زیرا مواد نوشتاری قبل از اختراع کاغذ به علت گران بودن، تولید کم و حمل و نقل سخت امکان این را نمی داد که طبقات مختلف بتوانند به علوم مختلف روی بیاورند. بعدها اما اختراع کاغذ موجب شد تا علوم به نوعی فراگیرتر شوند. آشنایی مسلمانان با کاغذ در قرن 2ق یک رویداد مهم در گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی بود. این که تا قبل از اختراع کاغذ مردمان چه موادی را برای نوشتن به کار می بردند؟ کاغذ برای اولین بار در کجا و توسط چه کسی ساخته شد؟ مسلمانان چگونه با کاغذ آشنا شدند و آن را فراگرفتند و به چه صورت آن را گسترش دادند؟ و نیز این پرسش اصلی که سیر تطور کاغذ در دوران اسلامی چه مراحلی را طی کرده است؟ می تواند ابهامات مهم این پژوهش باشد. در نتیجه، نشان داده شد که در دوران اسلامی با انواع مختلفی از کاغذ -نظیر کاغذ منسوب به شهرها یا منسوب به اشخاص و ...- مواجهیم. مسلمانان به کاغذ به سبک چینی اکتفا نکرده و با آهار و مهره کردن و مسطراندازی کاغذ مهر خود را ثبت کردند.