علی رحیمی واریانی

گردآورندگان برخی از سفینه های شعری، علاوه بر دیوان شاعران، از سفینه ها و مجموعه های دیگر نیز به منزله منبع استفاده می کرده اند. با بررسی تطبیقی محتویات این منابع می توان اشتراکاتی را یافت که حاکی از این مسئله است. در پژوهش حاضر با بررسی رباعیات عطار نیشابوری در مونس الاحرار و مختارنامه و فصولی که این رباعیات در آن آمده، نشان داده شده است که احتمالاً جاجرمی در تدوین کتاب خود، مختارنامه را پیش چشم داشته و از آن به منزله منبع استفاده کرده است. همچنین، با بررسی شکل فصل بندی و رباعیات مشترک رباعی نامه مجموعه شماره 2051 کتابخانه ایاصوفیا و نزههالمجالس، نشان داده شده است که احتمالاً گردآورنده مجموعه ایاصوفیا در فصل بندی مجموعه رباعیات خود از نزههالمجالس الگوبرداری کرده و در انتخاب و نقل رباعیات، از گزیده جمال خلیل شروانی در کنار منابعی دیگر، بهره برده است. سفینه کهن رباعیات و مجموعه شماره 487 کتابخانه لالااسماعیل دیگر منابعی هستند که رباعیات مشترک آنها در این مقاله بررسی شده است. با بررسی رباعیات فخرالدّین مبارکشاه و چند رباعی مشترک دیگر در این دو منبع نشان داده شده که عبدالکریم بن اصیل جاربردی که یکی از کاتبان مجموعه لالااسماعیل بوده است و گردآورنده سفینه کهن رباعیات، احتمالاً در گزینش برخی رباعیات از منبعی مشترک استفاده کرده اند.

در طول تاریخ زبان و ادبیات فارسی، رباعی از مقبولیت و محبوبیت خاصی در میان مردم عادی و اهل ادب برخوردار بوده است. بخشی از چالش ها و پیچیدگی هایی نیز که این قالب در سیر تاریخی خود با آن روبه رو بوده، برخاسته از همین محبوبیت است. یکی از این چالش ها، مشکل «سرگردان» بودن برخی از رباعیات است؛ یعنی رباعیاتی که به بیش از یک شاعر منسوب است. بررسی رباعیات سرگردان جز به یاری تمام منابع کهنِ موجود امکان پذیر نیست. در ادوار مختلف، ادب دوستان در جوامع فارسی زبان گزیده هایی از انواع نظم و نثر گرد آورده اند. قالب رباعی در این مجموعه ها و گزیده ها غالباً جایگاهی خاص داشته است. دو دستنویس بررسی شده در پژوهش حاضر نمونه هایی ارزشمند از این دست منابع هستند. این دو دستنویس درواقع دو پاره جداافتاده از یک جُنگ هستند که آن را شخصی به نام یونس بن ابی بکر که احتمالاً از اهالی آناتولی بوده، در سال 681ق گردآوری و کتابت کرده است. در پژوهش حاضر تمام رباعیاتِ دو پاره باقی مانده از این جُنگ (59 رباعی) تصحیح شده و با جست وجوی این رباعیات در دیگر منابع کهن، گزارشی جامع از وضعیت انتساب آنها ارائه شده است. در این مقاله نشان داده شده که از میان چهار رباعیِ با نام جُنگ، سه رباعی که به نام مهستی، عیوقی و کمال اسمعیل است، تنها در این منبع به این شاعران نسبت داده شده و این مسئله بر اهمیت این جُنگ می افزاید. از دیگر دستاوردهای این پژوهش ارائه نمونه هایی از اخذ و اقتباس رباعی سرایان از یکدیگر و بیان تأثیر این مسئله بر سرگردانی برخی از رباعیات است.

خاندان جوینی از خانواده های برجسته ایرانی است که افراد آن از عصر سلجوقی تا اوایل دوره ایلخانی صاحب مشاغل حکومتی و دیوانی بودند. جوینی ها اکثراً در کنار هنرپروری و برکشیدن اهالی دانش و ادب، خود نیز اهل فضل و ادب و هنر بودند. در منابع مختلف اشعاری به برخی از افراد این دودمان نسبت داده شده است که در آن میان تعدادی رباعی نیز هست. در پژوهش حاضر رباعیات منسوب به شش نفر از افراد سرشناس خاندان جوینی از منابع کهن گردآوری و بررسی شده است.

در این شماره، این نوشتارها آمده است: «چه» و «چو»/ جویا جهانبخش «شیخ» صاحب تاج العروس کیست؟ روشنداشت و درست گردانی لغزشی در لغت نامه دهخدا/ جویا جهانبخش فرصت شماری شب یلدا: قلم اندازی در آستانه «شب یلدا»ی 1402 ه .ش فردوس خاتون/ علی رحیمی واریانی

انیس الوحده و جلیس الخلوه کتابی است به شیوه کتب محاضرات از قرن هشتم که «محمود بن محمود بن علی الحسینی، المنسوب الی گلستانه » آن را گردآوری و تألیف کرده است. در سال 1390 آقای مجتبی مطهری در دانشکده الهیات و معارف اسامی دانشگاه تهران از رساله دکتری خود با عنوان تصحیح و تحقیق و مقدم های بر کتاب انیس الوحده و جلیس الخلوه اثر گلستانه اصفهانی دفاع کرد. این رساله سال بعد یعنی سال 1391 توسط انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسامی منتشر شد. متأسفانه تصحیح آقای مطهری، علی رغم تاش ایشان انباشته از اشکالات گونا گون است. در این مقاله برخی از این اشتباهات با آوردن نمونه هایی چند بررسی شده است.