محمدجواد نوروزی اقبالی

فضای مجازی و خدمات متنوع آن فرصت ها و چالش های گوناگونی را برای مساجد در پی داشته است. اپلیکیشن های مسجدی عرصه جدیدی هستند که به تازگی برای تعامل نهاد مسجد با فضای مجازی در حال گسترش اند. بر این اساس که این گونه اپلیکیشن ها چه نیازی را از مخاطبان مسجدی مرتفع می کنند و برای این کار باید چه ویژگی هایی داشته باشند؟ این پژوهش، از طریق مصاحبه با نخبگان و فعالان حوزه مسجد و فضای مجازی تلاش داشته تا به سؤالات فوق پاسخ دهد. بدین منظور پس از تدوین پرسشنامه، 13 مصاحبه انجام شد. سپس با روش تحلیل مضمون فرصت ها و چالش های و ویژگی های مطلوب اپلیکیشن مسجدی به دست آمده و همچنین مهم ترین اپلیکیشن های مسجدی موجود بررسی و بر اساس شاخص های به دست آمده ارزیابی و مقایسه شدند. نتایج نشان داد که ماهیت متضاد مسجد و فضای مجازی مخصوصاً در کارکرد عبادی و آیینی، ملاحظاتی را برای کار رسانه ای در فضای مجازی برای این اپلیکیشن ها در پی خواهد داشت. همچنین این پژوهش نشان داد مهم ترین نقاط قوت اپلیکیشن های مسجدی موجود، دسترسی آسان، هزینه مناسب و همسویی با ارزش ها و در سمت مقابل مهم ترین نقاط ضعف آن ها مفید نبودن، پشتیبانی فنی ضعیف و محله محور نبودن است.

با گسترش غیرقابل تصور فضای اینترنت و افزایش شبکه های اجتماعی مجازی، روابط انسانی در فضای مجازی بسیار پیچیده شده است. به همین جهت قطعاً ما با یک گسترش ناگهانی روابط میان زنان و مردان مواجه هستیم، به طوری که کنترل آن بسیار مشکل می نمایاند. روند رشد این پدیده در میان شیعیان و ایرانیان نیز سیر صعودی غیرقابل باوری داشته است. از طرف دیگر اسلام، کامل ترین دین الهی است. بنابراین، انتظار آنست که به تمام سوالات و شبهاتی که در عصر حاضر مخصوصاً با پیشرفت علم و فناوری ایجاد می شود، پاسخ مناسب و درخوری دهد. فضای مجازی و محیط اینترنت شبهات و سؤالات زیادی را در حوزه شرع ایجاد کرده است که در این پژوهش تلاش می شود تا به برخی از این شبهات و سوالات پاسخ داده شود.این مقاله بر آن است که چهارچوب شرعی روابط نامحرمان در فضای مجازی را تبیین کند. برای دستیابی به این منظور عناوین فقهی مرتبط با روابط زن و مرد در محیط مجازی استخراج شده و سپس احکام آن عناوین (که در واقع مربوط به دنیای واقعی هستند) از فتاوا و استفتائات موجود فقهای معاصر آورده شده است. در انتها، تلاش شده آنچه که در شبکه های اجتماعی مجازی می تواند مصداقی از این عناوین باشد، ذکر شود، تا مخاطبان این نوع شبکه ها از سردرگمی درآمده و محدوده روابط زن و مرد را در آن از نظر فقه شیعه درک نمایند.

امروزه بخش قابل توجهی از کابران اینترنت و شبکه های اجتماعی سایبری، مؤمنان و دین داران هستند و بالطبع ورود این فن آوری بر جهان بینی و کنش دین دارانه آنها تأثیرگذار است. به نظر می رسد اینترنت، جدای از محاسنی که دارد و فرصت هایی که به وجود آورده است، تفاوت هایی از نظر ساختاری با فضای حقیقی دارد که دینداری و رعایت تقوا را با چالش های اساسی روبرو کرده است. به دلیل همین تفاوت ها، فعالیت کردن در فضای مجازی و پاک ماندن در آن تقوای دو چندانی می خواهد. در این فضا مقاله حاضر پس از توصیف مختصر چالش ها، تلاش کرده توضیح دهد که چرا حفظ تقوا در محیط های سایبر نسبت به محیط حقیقی دشوارتر است. در این مقاله روش مردم نگاری مجازی شامل مشارکت مشارکتی و غیرمشارکتی، مصاحبه های عمیق و مصاحبه های گروه متمرکز به کار گرفته شده و در آن نظریه الگوی درونی کردن ارزش های اخلاقی، مورد بهره برداری قرار گرفته است. در نهایت مقاله توانسته بر اساس داده های به دست آمده، راهکارهایی را برای نهادینه کردن تقوا در رفتار کاربران ایرانی و تعامل بهتر با این جهان مجازی در سه بخش بینشی، گرایشی و ارادی ارائه نماید.

ظهور شبکه های اجتماعی سایبری در جوامع مذهبی چالش هایی را به همراه داشته است. به نظر می رسد اینترنت و شبکه های اجتماعی آن، جدای از فرصت هایی که به وجود آورده اند، تفاوت هایی از نظر ساختاری با فضای حقیقی دارند که دین داری و رعایت تقوا را با چالش های اساسی روبه رو کرده است. به دلیل همین تفاوت ها، فعالیت کردن در فضای مجازی و پاک ماندن در آن تقوای دوچندانی می خواهد. این مقاله، با استفاده از پارادایم دوفضایی شدن و آسیب های مجازی، در سنت روش تحقیق کیفی با تلفیق سه روش مصاحبه عمیق برخط، مصاحبه گروه متمرکز و مشاهده مشارکتی و غیرمشارکتی، درصدد کشف تفاوت های ابعاد رعایت تقوا در محیط سایبر با فضای حقیقی است. در نهایت 11 عامل ساختاری بی تقوایی در این شبکه ها، ارائه گشته است. همچنین در جدولی راهکارهایی بر اساس این عوامل ساختاری برای کاربران، خانواده آن ها و مسئولان پیشنهاد شده است.